СИДНЕЙ. /Wsj/. Малчин байсан Г.Анхбаяр гэгч залуу зургаан жилийн өмнө Монголын баялгаас хүртэхээр Улаанбаатар хотод ирсэн байна.

Өдгөө 29 настай, хоёр хүүхдийн эцэг тэрбээр хотын худалдааны захад жинсэн өмд зарахаар хамаг малаа худалдаж, банкнаас зээл авчээ. Түүний лангуу хуванцраар хүрээлэгдсэн учир Цельсийн -30 хэмийн хүйтнээс хамгаалдаггүй.

Тэрбээр сардаа нэг удаа эхнэрийн хамт БНХАУ-ыг зорьж, жинсэн өмд бөөндөж ирээд, Улаанбаатарт нэгийг нь 10 доллароор худалдана. Гэвч сүүлийн үед худалдан авагчдын тоо эрс буурсан байна. Улаанбаатар хотод наймаа нэг үе дажгүй байсан хэдий ч түүхий эдийн ханш унаж, энэ байдал үгүй болсон.

Харин Г.Анхбаяр болон түүнтэй адил малчид хийсэндээ харамсаж, өрөнд баригдсан тодорхойгүй ирээдүйг харж сууна. “Би бүх малаа худалдсан. Надад буцах зам байхгүй. Би сайн сайхан амьдрал эрэлхийлж энд ирсэн боловч одоо ямар ч ирээдүйгүй болчихлоо” гэж тэрбээр ярив.

АНУ-ын Калифорни муж улсаас хэмжээгээрээ бараг дөрөв дахин том Монгол Улс гурван сая гаруй хүн амтай бөгөөд дэлхийн зах зээлд түүхий эдийн ханш унасны улмаас тус улсын иргэд хэн хүнээс илүүтэйгээр итгэл найдвараа алдаад байна.

Зэс, нүүрс болон бусад ашигт малтмалын том ордууд цагтаа нэг триллион доллароор үнэлэгдэж, хөрш БНХАУ аж үйлдвэрийн оройтсон хувьсгалын замаар буйн ачаар Монгол Улс өнөөгийн ертөнцөд азын сугалаа хожсон мэт харагдаж байлаа.

Ирээдүйтэй орд газрууд хэдэн мянгаараа гарч байсантай холбоотойгоор Монголыг “Майнголиа” гэж хүртэл нэрлэж байсан. “Оюутолгой” зэрэг томоохон ордуудаас ашиг хүртэхээр Монголын удирдагчид харж байсан билээ. “Рио Тинто” гэх мэт дэлхийн хэмжээний том компаниуд “Goldman Sachs Group” зэрэг банкууд уул уурхайн зөвшөөрөл авч, Монголын зээлдэгчдийг санхүүжүүлж байлаа.

2011 онд Монголын эдийн засаг 17 хувиар өсч, дэлхийн хамгийн хурдтай өсөлттэй эдийн засаг болсон. Монголын эдийн засгийн өсөлт энэ байдлаа 10 жил хадгална гэж Сү.Батболд 2012 онд таамаглаж байсан ч бий.

Дэд бүтэц, ус, цахилгаан эрчим хүчний найдвартай хангамжид хөрөнгө оруулалт хийх хангалттай боломж бололцоог уул уурхайн үсрэнгүй хөгжил нь нүүдэлчин, малчин уламжлалт Монголд өгнө гэж найдаж байсан юм. Гэвч түүхий эдийн ханш унахаас өмнө Монгол Улс гол төслүүдээ хөдөлгөж чадаагүй билээ. “Рио Тинто” компанийн хэрэгжүүлж буй “Оюутолгой” төсөл одоо болтол бүтээн байгуулалтын шатандаа явж байна. Нэг тонн зэс 2005 онд 5000 доллар байсан бол одоо 10000 гаруй доллар болтлоо өссөн байна.

Уул уурхайн салбар нь аажмаар суларч, уналтад орсон Канад, Бразилыг бодвол Монголын эдийн засагт зарим нэг өсөлт ажиглагдаж л байна.

Гэвч 2013-2015 онд Өмнөд Судан, Сьерра-Леон, Украинд гарсан мөргөлдөөн, тахалд эрдэс баялаг ихтэй, хөгжиж буй орнуудын эдийн засаг л нэрвэгдсэн. Нэгдүгээр сард Дэлхийн банк Монголын энэ эдийн засгийн өсөлтийн урьдчилсан таамгийг бууруулж, 0.8 хувь болгосон. Хоёр жилийн өмнө 2016 оны өсөлтийг 7.7 хувь гэж таамаглаж байжээ.

Уул уурхайн салбар хөдөлж эхэлж байх үеийнхээс ч илүүтэй Г.Анхбаяр мэтийн монголчуудын амьдрал хүнд байдалд байна.

"Бид онцгой үе буюу үнэгүй унаагаа алдсан. БНХАУ-д юу ч болж байсан хамаагүй бид тэдэнд худалдах ямар нэг юм олох л болно гэж би бодож байсан минь үнэхээр буруу байсан" гэж 2010-2012 онд Сангийн дэд сайдаар ажиллаж байсан Ч.Ганхуяг хэлэв.

800 жилийн өмнө Номхон далайгаас Турк хүртэл эзэнт гүрнээ сунгасан агуу ард түмнийг бэлгэдэх зорилгоор эдийн засаг нь хоёр оронтой тоогоор өсөж байх үед Монголын хамгийн баян хүний бариулсан 40 метр өндөр Чингисийн хөшөө Улаанбаатар хотоос зүүн зүгт байрлана.

Энэ хөшөө нь Улаанбаатар хотын байдалтай эрс зөрчилдөнө. Учир нь тус хотод зайлшгүй шаардлагатай дэд бүтцийг бариагүй бөгөөд хөгжил муутай. Хүн ам олонтой дүүргийн эмнэлгүүдэд өвчтөнүүд коридор болон үүдний өрөөнд унтана.

Монголын эдийн засаг уналтад орсноор олон монголын амьдралын түвшин ядуурлын шугамаас доогуур орсон тухай Дэлхийн банк мэдээлжээ. Монголд ажилгүйдлийн түвшин 2015 оны гуравдугаар улиралд 6.3 хувь байсан нь дөрөвдүгээр улиралд 8.3 хувь болж өссөн байна.

Уул уурхайн компаниуд үүрэг, амлалтаа биелүүлэхгүй байгааг эсэргүүцэн “Эрдэнэс тавантолгой” компанийн  "Эв санааны нэгдэл" эвлэлийн тэргүүн С.Эрдэнэ 11 дүгээр сард хэвлэлийн бага хурал хийж, ажилтнуудын гэр бүл өлсөж байна гэж хэлээд өөрийгөө шатаасан билээ.

Тэрбээр одоо Сөүл хотод эмчлүүлж байгаа бөгөөд түүний эмчилгээний зардлыг “Эрдэнэс тавантолгой” гаргаж байгаа гэж тус компанийн хэвлэлийн төлөөлөгч мэдэгдэв.

Монголын уул уурхайн компаниуд тээврийн дэд бүтэц болон тэнгисээр дамжилгүй Энэтхэг, Зүүн Өмнөд Азийн улсуудын Холбооны гишүүн орнууд руу түүхий эдээ экспортлох боломжгүй.

Монголд гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт гээд бүгд байсан боловч одоо үгүй болжээ.

Монгол банкны хамгийн сүүлийн мэдээллээр, 2015 онд цэвэр бэлэн мөнгөний урсгал хавтгайрсан байна. Монголын гадаад өр зургаан жилд 10 дахин нэмэгдэж, Засгийн газрын өр 3.65 тэрбум доллар хүрсэн нь 2009 оны түвшнээс хоёр дахин өссөн үзүүлэлт юм.

Эдийн засаг нь өндөр өсөлттэй байх үед Улаанбаатар хотод “Shangri-La” зочид буудал байгуулагдаж, “Louis Vuitton”, Швейцарийн цагны “Ulysse Nardin” дэлгүүр гээд тансаг зэрэглэлийн дэлгүүрүүд нээлтээ хийж байлаа. Гэвч сүүлийн жилээс хаагдаж эхэлсэн байна.

Өнгөрсөн дөрвөн жилд орон сууцны үнэ 35 хувиар буурч, Улаанбаатар хот даяар 37 мянга орчим орон сууц эзэнгүй байгааг “Эм Эй Ди” /M.A.D/ компани бүртгэжээ.

Монголд нүүрлээд байгаа эдийн засгийн асуудалд улс төрийн шийдэмгий бус байдал, буруу алхмыг хүмүүс буруушааж байна.

2011 онд Монголын иргэн бүрт “Тавантолгой” ордын хувьцаанаас олгосны дараа тус улсын Засгийн газар иргэн бүрийн хувьцааг нэг сая төгрөгөөр буцаан худалдан авах хөтөлбөр эхлүүлэхээс өөр аргагүйд хүрсэн байна. Учир нь олон нийтэд анх санал болгосон компани татан буугдсан байна.

2008 оны сонгуулийн өмнөхөн улс төрчид байгалийн баялгаас орж ирэх бэлэн мөнгийг тараахаар амласан билээ. Жил гаруй хугацааны дараа Монголын Засгийн газар иргэн бүрт сард 17 доллар олгож эхэлсэн.

“Улсын төсвөөс өрөө төлсөөр байгаа” гэж Монголын эрх баригч намын гишүүн С.Оюун хэлэв.

“Оюутолгой” ордыг өргөтгөх “Рио Тинто” компанийн төлөвлөгөө хэдэн жилээр хоцорч байгаа бөгөөд энэ нь орлогын бялуунаас том хэрчим хүссэн Монголын Засгийн газартай хийсэн дуулиантай хэлэлцээний үр дагавар юм.

Өргөтгөлийн ажил хараахан эхлээгүй байна. АНУ-ын Нью-Йорк хотын “Empire State” барилгыг гурав дахин нугалсан гүн, далд уурхайн бүтээн байгуулалтыг санхүүжүүлэхээр 20 зээлдүүлэгчээс 4.4 тэрбум долларын зээл авахаар “Рио Тинто” 12 дугаар сард тохиролцсон. Гэвч далд уурхайн олборлолт 2021 оноос нааш эхлэхгүй гэж “Wall Street” сэтгүүлийн сэтгүүлч Рианнон Хойл бичжээ.

Д.Нямтулга