Улаанбаатар /МОНЦАМЭ/. Монгол Улсын Төрийн хошой шагналт, Ардын жүжигчин, Хөдөлмөрийн баатар, хөгжмийн зохиолч Н.Жанцанноровтой ярилцлаа. 

-Монгол хүн бүр омогшиж, язгуур угсаагаа эрхгүй мэдэрдэг дэлхийд хосгүй наадмын тухай Та нэгэнтээ “Наадам бол монгол хүнийг тусгаар тогтносон туурга тусгаар улсын үндэстэн гэдэгт жилд хийж буй сэргээх вакцин юм шиг санагддаг” гэж хэлсэн. Яг л оносон үг байна билээ…

-Үндэсний их баяр наадам, Цагаан сар хоёр бол монголчуудын хувьд үндэсний дархлааг бэхжүүлэх вакцин юм гэж 2012 онд хэлсэн. Энэ хоёр бол үндэсний дархлаатай холбоотой том баяр л даа. Гэхдээ хоорондоо их ялгаатай. Өвөл, зун болдгоороо биш, агуулгаараа их ялгаатай. Цагаан сараар хүмүүс ямар өвөг дээдэс, төрөл садан, худ урагтай юм, ямар зан араншинтай юм, манай гэр бүл ямар овог аймаг, хэнийг дуурайх ёстой, юуг эрхэмлэх ёстой юм гэх мэтийг мэдэрдэг.

Харин үндэсний баяр наадмаар бол хэний хэн байх нь чухал биш, монгол хүн гэж хэн юм, монгол эх орон гэж юу вэ, юу биднийг нэгтгэдэг, энэ нэгтгэдгийн гол утга учир хаана байгаа юм гэдгээ мэдэрч байгаа юм. Тийм учраас наадмаар аль сайхнаа өмсөж, аль сайхан сэтгэлээ гаргаж, аль сайхнаа харж байна. Энэ нь үндсэндээ үндэстний оршин тогтнохуйн түлхүүр асуудлыг наадмын хэд хоногт хийж байгаа юм.

-Та “Монголын орчин цагийн хөгжмийн онолын үндсэн асуудлууд” сэдвээр Шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалсан. Эрдмийн ажлынхаа талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Хөгжим гэдэг хүний сэтгэхүйн ямар үйл ажиллагаа юм, монголчуудын хөгжим өөрийн гэсэн ямар чадавхтай, онцлогтой, тэр онцлог нь философийн хувьд, шашны хувьд ямар үндсэн асуудлууд дээр тогтож байгаа юм зэрэг асуудлуудыг судалж, докторын зэргээ хамгаалсан.

Хөгжим гэхээр хүмүүс урлаг гээд, урлаг гэхээр чөлөөт цагаа өнгөрөөдөг юм гэж бодох гээд байдаг. Энэ нь социализмын үеийн үзэл суртлын асуудал л даа. Яг урлаг бол чөлөөт цагаа өнгөрөөдөг зүйл огт биш. Урлаг бол урлагийн биш хүмүүсийн өөрсдийгөө өөрөө эрж олоход нь тусалж байгаа хэрэгсэл. Чихээр нь бол хөгжим, нүдээр нь дүрслэх урлаг, хэлээр нь утга зохиол юм. Урлагийг бүтээгч хөгжмийн зохиолч, зураачид бол урлагийн инженерүүд юм. Будгаар байшин барилга, ухаан санаа барьж байгаа юм. Хэдэн цонхтой, сүүдэртэй гээд тэд бүгдийг тооцно. Урлагийн инженерүүд бол бүтээгчид учраас хэрэглэж байгаа хүмүүсээс урагшаа сэтгэж, урд нь гарчихаж байгаа. Гэхдээ урд нь гараад байгаа юм шиг мөртлөө энэ нөхрийн бүтээж байгаа зүйл нь хүний тухай мөнхийн асуудлуудыг чирээд байгаа учраас ард нь ч бас гарч байгаа юм. Дунд нь хэрэглэж байгаа хүн урагшаа ч татагдана, арагшаа ч татагдана. Жишээ нь, “Мандухай цэцэн хатан” кино байна. Нэг бодоход монгол хүнийг хөгжим ийм байх ёстой гэсэн байдлаар урагшаа татаад, нөгөө талаар монголчууд дөрөв, таван зууны өмнө иймэрхүү сэтгэж бодож байсан юм биш үү гэж хойш чангаана. Тийм учраас сонсож байгаа хүн “би энийг таашааж, хичээж сонсох ёстой юм байна, энэ намайг монгол хүн гэдгийг ойлгуулж, урам өглөө шүү” гэдэг ч юм уу бодоод эхэлнэ. Урлагийн зорилго бол ерөөсөө тэр. Гэхдээ урлагийг нийгэм, улс төр ашиглахаар нэг өөр, хөгжөөн цэнгээн болгохоор бас өөр болно. Тэгэхээр энэ хоёр жинхэнэ урлагаас өөр.

Би нэг удаа “Сайн дуу гэдэг бол нулимстай амьсгаа” гэж хэлсэн. Ардын гэж яриад байгаа үндэсний уламжлалт, үзэл сурталжаагүй “Урьхан хонгор”, “Уяхан замбуутивийн наран” зэрэг дуунууд бий. Тэр бол урлаг. “Өвгөн шувуу” бол философи. Хошин шог, зохиолын дуу, хип хоп, рок поп, эд нар бол үндсэндээ нийгэмд үйлчилж байгаа жинхэнэ урлаг дээр тулгуурласан нийгмийн хэрэглээний зүйл. Үүнийг жинхэнэ урлагтай хутгаж болохгүй. Гэхдээ эдгээрийг хийж байгаа хүмүүс жинхэнэ урлагийн аргаар, урлагийн өндөр мэдрэмжээр хийж байгаа учраас тэднийг үгүйсгэж болохгүй. Гагцхүү илэрхийлж байгаа чиглэл нь л олон түмний нийтийн маягийн болж хувирч байгаа юм. Би ч үндэстнийхээ мэргэжилтэн хүний хувьд үндэстнийхээ төлөө юм хийх үүргээ биелүүлж байна гэж үздэг.

-Таныхаар монгол хөгжмийн онцлог, философи юу вэ?

-Тодорхой нэг хөгжмийн эгшиг үндсэндээ доод тал нь 13 эгшгээс бүтэж байгаа. Ямар нэг эгшиг хөг авна гэдэг нь амь орж байна гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, тодорхой хүний зорилттойгоор тэр эгшгийг хөглөж байгаа юм. Төгөлдөр хуурыг хөглөдөг. Амь орж байна гэсэн үг. Тэгэхээр амьтай дуунуудаар бүтэж байгаа зүйлийг хөгжим гэж хэлээд байгаа юм. Энэ амь хаанаас гарах вэ? Тухайн хүнээс гарна. Тэр хүн хэн байхаас шалтгаалаад хөгжмийн онцлог гарна. Хүний хэл, соёл, аж ахуй эрхлэлт, уур амьсгал, улирал, байгалийн тогтоц энэ бүх юмнууд нь тэр хүнд шингэсэн байгаа. Тэр бүх юмнуудаар дамжиж байж хөглөгдөж байгаа эгшгийг буюу тэр хөглөгдсөн эгшгээс бүтэж байгаа хөгжмийг монгол хөгжим гэж байгаа юм.

Монгол хөгжим бол энэ их говь, өргөн хангай, уудам тал, хатуу ширүүн дөрвөн улирал, мянга мянган жил адуу малтай харилцсан харилцаа, түүн дээр тогтсон ёс заншлаас  гарч байгаа юм. Тэгээд тэр нь бусад үндэстний сэтгэлийг татаж байна.

-Яагаад монгол хөгжим бусад үндэстний сэтгэлийг татаж байгаа юм бэ гэдэг нь үүнтэй холбоотой гэсэн үг үү?

-Асуудал энд байна. Нэгдүгээрт, нийгмийн асуудал. Монгол Улс 1691 онд Манжид дагаар ороод 1911 он хүртэл дарлалд нь байсан. Манжийн хаягдмал хязгаар. Үнэгний шар тос, цагаан идээ, татвар өгдөг, отго жинстэй болдог хаягдмал хязгаар. Үндсэндээ энэ 200 гаруй жил, 1911 он хүртэл, одоогийн Монголын газар нутаг дээр гаднын соёлын салхи ч орж ирээгүй, манай соёл ч гадагшаа гараагүй. Гэтэл Европт нүүрс түлээд, үйлдвэр бариад Бетховен, Моцарт нар симфони, дуурь бичиж байсан үе. Тэгэхээр бид нэг талаасаа дэлхийн соёлоос үнэхээр хоцрогдсон. Нөгөө  талаар азтай, алт эрдэнэ шиг язгуур чанараа хадгалж чадсан. Яагаад гэвэл гаднын нөлөөнд ороогүй.

Гэтэл одоо бид, сүүлийн 30-хан жилийн дотор яаж манай урлаг, кино, хөгжим гаднын нөлөөнд орж америкжиж, солонгосжиж байгааг харж байна. Түрүүчийн 70 жил яаж оросжиж байлаа. Гэтэл өмнөх 300 жил огт хөдлөөгүй шүү дээ. Тэгэхээр дэлхий одоо яагаад сонирхоод байна вэ гэхээр, манай уран зохиол, хөгжим үндсэндээ язгуур чанараа барьсан алт эрдэнэ мэт байгаа юм. Тийм учраас манай урлаг гаднын, англи, япон хүнд үнэхээр “оригоороо” байгаа юм.

-Бидний хөгжлөөс хоцорсон нь манай урлаг онцлогоо хамгаалж үлдэхэд нөлөөлжээ дээ?

-Хөгжлөөс хоцорсон гэж ойлгож болно. Гэхдээ оюун санааны хувьд нэг талаасаа их азтай. Тэр тусмаа шарын шашны урсгалыг оруулж ирэхдээ тэнгэр шүтлэгтэй мянга мянган жил явсан ард түмний хувьд шүтлэгээ шарын шашны урсгалтай зуураад бүтээчихсэн байгаа юм.

Манай философи их сонин. Жишээ нь, 1920-иод онд Д.Намдаг гуай, Д.Нацагдорж нарын 51 хүүхэд баруунд сурсан. Ирээд Д.Намдаг нь найруулагч болоод Д.Нацагдоржоороо “Учиртай гурван толгой” бичүүлээд дуурь бүтээсэн. Энэ нь барууны философийг авч байгаа анхны том бүтээл. Өөрөөр хэлбэл баруунд очоод тэд Шекспирийг мэдчихсэн. “Учиртай гурван толгой” бол монгол “Ромео Жульетта”. Шекспирийн маягийн философиор явсаар байгаад 1990-ээд он хүрсэн. 1990-ээд онд буцаад өөрийнхөө философи руу орж, буддынхаа философийг авчирч нийлүүлээд, үүний үр дүнд Б.Лхагвасүрэнгийн “Тамгагүй төр” гээч хосгүй юм гарч ирж байгаа юм.

Монголын хөгжим, яруу найраг, дүрслэх урлаг нэг нь эгшгээр, нэг нь дүрсээр, нэг нь үгээр хэлээд байгаа болохоос ижил юм. Нэг л тархи руу орж байгаа юм. Би бол эгшгээр бичдэг яруу найрагч, эгшгээр зурдаг зураач. Б.Лхагвасүрэн бол үгээр бичдэг хөгжмийн зохиолч. Энэ хоёр ижилхэн. Яагаад өнөөдөр Монголын хөгжим, соёлын зүйл үнэтэй байна гэхээр, мянга мянган жилийн адуу мал гаршуулж гэршүүлсэн, тэнгэртэй харилцсан харилцаа нөлөөлж байгаа юм.

-“Тэнгэр заяат монголчууд” гэдэг зүгээр нэг гарсан үг биш байх. Та үүнийг юу гэж тайлах вэ?

-Бид эрт дээр үеэс мал малласан. Мал нь ус ууна, өвс иднэ, үхнэ, даарна, өлсөнө. Нөгөө малаа тэжээж өөрсдөө идэж, хэрэглэхийн тулд өлсгөхгүй, дааруулахгүй, цангуулахгүй байх ёстой, онд оруулах ёстой. Тэгэхийн тулд тэнгэр харна. Бороо орвол ногоо, өвс гарна. Нар яаж жаргах, үүл хаанаас гарах вэ гээд бүгдийг ажиглана, харна, шинжинэ. Ерөөс тэнгэр л харна. Тэнгэрээс өөр аврах юм бидэнд байхгүй.

Биднийг нүүдэлчин соёлтой гээд байдаг, цыганууд шиг зүгээр л амьд явахын тулд нүүж явдаг гэж боддог. Үгүй шүү дээ, өвөлжөө, хаваржаа, намаржаа гээд нутгаа л сэлгэж, отор хийж тэмээгээр, үхэр тэргээр нүүж байгаа учраас нүүдэлчин гээд байгаа юм. Манай малчид тэнгэрээ хараад, ажаад л явна. Байгалийн, тэнгэрийн зан ааштай л зохицохгүй бол амьдрахгүй юм байна гэдгээ мэддэг.

Нөгөөтээгүүр монгол хүний сэтгэл гэж юм бий. Монгол хүн малтайгаа үргэлж хамт амьдарна. Малынхаа үхэхийг, өлсөхийг, зовохыг, өнчрөхийг, цангахыг, даарахыг мэднэ. Ертөнцийн жамыг малаараа дамжуулж мэднэ. Энэ нь монгол хүнийг өгөөмөр болгосон. Үндсэндээ хамгийн өгөөмөр үндэстэн байж болох ахуйтай.

-Алдарт дуучин Н.Норовбанзад гуайн дуулахыг сонссон гадаадынхан “хорвоогоос тасарчихлаа” гэсэн гэдэг. Та энэ мэдрэмжийг юу гэж тайлбарлах вэ?

-Хүн, байгаль хоёрын төгс зохирол дээр манай соёл байгаа юм гэж би түрүүн хэлсэн. Төгс зохирлыг л илэрхийлж байгаа бол гадаадынханд хамгийн үнэтэй хөгжмийн нэг нь монгол хөгжим байх нь үнэн.

2000, 2001 онд АНУ-д Монголын соёлын өдрүүдийг зохион байгуулахад би ахалж очсон. 2001 онд Н.Норовбанзад гуай бүтэн 1 цаг 40 минутын концертыг ганцаараа тоглосон. Тэгэхэд Нью-Йоркийн гол мэргэжилтнүүд ирж сонсоод “Үнэхээр танай хөгжим бол ертөнц гэдэг юмны мөн чанарт тулчихсан эд байна” гэж хэлсэн.  

1960 онд манайхан Германы “Дефа” кино үйлдвэртэй хамтран “Алтан өргөө” кино хийсэн шүү дээ. Хөгжмийг нь хөгжмийн зохиолч Л.Мөрдорж гуай бичиж, хөгжмийн ноотыг удирдаач нь хүлээж авч л дээ. Хараад, эргүүлж үзээд, энэ ер нь тод дуугарахгүй байх, жигтэйхэн сийрэг юм байна гээд, найрал хөгжимд дуугаргаж үзсэн. Сонсоод, удирдаач нь “Энийг та бичээгүй байх аа, бурхан бичсэн байх” гэсэн гэнэ лээ.

Би Оросын хөгжим, Бетховен, Моцартын хөгжим манайхаас муу гэдэг тухай огт яриагүй байна шүү. Зүгээр л өөр. Өөр байна гэдэг бол шилдэг чанар. Манай өөр байгаа нь язгуур шинжтэй, энэ ертөнцийн оршихуйтай шууд холбоотой учраас гайхамшигтай байна гэж гадныхан хэлээд байгаа юм. Сур элдсэн ч, цагаан идээ бэлдсэн ч өөр.

Хэрвээ бид хүчтэй бодлого явуулж, малынхаа өвчин эмгэгээс салаад, монгол малын эрүүл байдал нь дэлхийн стандартад хүрч, бэлчээрийнхээ мал аж ахуйтай байх юм бол хамгийн үнэтэй мах, малын гаралтай бүтээгдэхүүн Монголынх л байна.

-Манайхан “дэлхийд гарна” гэж их ярьдаг болсон. Таны бодлоор манай юуг нь дэлхий илүү тоох вэ?

-Өөрийнхөө үндэстний юмыг ухаарахгүйгээр дэлхийд гарах гэж хөөрцөглөж болохгүй. Би 2000-гаад онд Японы эрдэмтэдтэй ярьж байгаад “Монгол туургатны соёл иргэншлийн сан” ТББ-аа байгуулсан юм. Хоёр жилд нэг удаа урлагийн арга хэмжээ, дараагийн  жилд нь эрдэм шинжилгээний хурал хийдэг уламжлалтай. Тэр хурлуудаар бид монгол малын бэлчээрийн талаар  хэлэлцсэн. Миний зорилго бол малын бэлчээр сүйрч байна уу, үгүй юу гэдэг биш, монгол мал юу иддэг юм бэ гэдэг л чухал. Монгол, Япон, Америкийн олон эрдэмтэн судалгаа хийж, тэдний илтгэлээс харахад бид зүгээр л боловсруулсан эм иддэг юм билээ. Үхрийн иддэг өвсөнд юу юу байдаг, үхрийн зүрхэнд, нүдэнд, ходоодонд юу байдаг, хонь ямаа иддэг яргуй, сарлагийн өвс гээд юу юм, ямар агууламжтай юм. Сарлагийн өрөм гээд жигтэйхэн зузаан өрөм бий. Тэр өндөр газрын ногоо өвсийг идэж байгаа шүү дээ. Надад нэг солонгос хүн Архангайд явж байгаад сарлагийн өрөм идсэн тухайгаа яриад, танайх солонгосуудтай хамтраад сарлагийн цөцгийгөөр эмэгтэйчүүдийн гоо сайхны бүтээгдэхүүн хийх юм бол дэлхийд гарах юм байна гэж хэлж байсан. Тэрний тулд бүхэл бүтэн систем хэрэгтэй. Хүн төрөлхтөний олсон оюун санааны бүх зүйлийг тэр салбартаа ухаарч байж, систем болгож байж гаргах ёстой. Би тухайн үед савлагааг нь хүртэл сарлагийн дүрстэй хийсэн сарлагийн тосыг Английн хатан хааны гоо сайхны толины өмнө аваачиж тавьтал зүтгэх хэрэгтэй юм байна гэж бодож байсан.

Хөгжим мөн ялгаа байхгүй. Сарлагийн сүү шиг өөрийн гэсэн уур амьсгалын тогтоцтой зүйл. Хөгжим, яруу найргийг ерөөсөө авьяастай, бурхны өгөгдөлтэй хүмүүс хийж байгаа. Авьяас хүн болгонд бий. Гагцхүү тэр өгөгдсөн авьяасаа эзэн нь олох л чухал. Жишээ нь, Б.Явуухуланг дэлхийн яруу найрагч гэж үздэг. “Хөх манхан тэнгэрийг эзэгнэнхэн төрлөө би...” гэж тэр бичсэн. Энэ үгийг Хятадын нэг тариачнаар, эсвэл Венецийн нэг завьчнаар хэлүүлэх гээд үз дээ. Үүнийг монгол хүн л хэлж чадна.

“Аргалын утаа боргилсон малчны гэрт төрсөн би

Атар хээр нутгаа өлгий минь гэж боддог...” Үүнийг монгол яруу найрагчаас өөр хүн хэлэх ямар ч боломж байхгүй. Ч.Чимид, Б.Явуухулан гэж авьяас нь цойлсон хоёр хүн ингэж хэлснээрээ дэлхийн хүмүүс болчихож байгаа юм. Монголын энэ оршихуй өөрөө онцлогтой. Тийм учраас аливаа нэг үндэстний соёлыг нөгөөхийн дээгүүр тавих боломжгүй.

Аливаа нэгэн үндэстний соёл бусдыг дуурайгаад хуулбарлах л юм бол доройтно. Харин өөрийнхөө соёл дээр бусдын ололтыг ашиглаж чадвал дээшээ гараад л ирнэ. 1990 оноос хойших манай соёлын үзэгдэл бол үндсэндээ бусдыг дуурайх гэхээсээ илүүтэй өөрийнхөө юман дээр дөрөөлөөд бусдын ололт дээр тулгуурлаад гарч ирэх байлаа. 1990 оноос өмнө бол Шекспир шиг юм хийх гээд байсан юм. Шекспирийг ашиглаад монгол соёл хийхээр “Тамгагүй төр” гарч байна гэсэн үг.

Оросын соёл ч гайхамшигтай. Испанийн гитар, Италийн хийл, Оросын баян, Хятадын хуучир дийлдэшгүй. Тэд тэрүүгээрээ дамжаад гарчихна. Манай морин хуур, уртын дуу гайхалтай. Хөөмий бол байгалийн хөгжим. Үүн дээрээ тулгуурлаад, энийгээ бид нээх нь чухал асуудал. Үндэстэн байя гээд, үндэстэн өөрөө цойлж гарч ирье гэж үзэж байгаа бол өөрийнхийгөө хийхдээ бусдынхыг мэдрэх ёстой. Бусдынхыг мэдрэхгүйгээр дэлхийд гарч ирнэ гэж хэзээ ч байхгүй.

“Хү” хамтлаг яагаад дэлхийд гарч ирж байна вэ? Америкийн рокийг сайн эзэмшээд, дээр нь монгол тууль, хөөмий, монгол хөдөлгөөн, монгол дизайн, монгол рокийг дээр нь “наачихаж” байгаа юм. Тэгээд л дэлхий. Тэгэхээр бид яах вэ? Уртын дууг дэлхийн гайхамшиг гэж америкууд хэлсэн, уртын дуугаа дуулсаар дэлхийд гарна гэвэл үгүй. Уртын дууны сүнс амийг оруулсан дуурь хийх ёстой. Тэгж байж уртын дуу дэлхийд гарч ирнэ. Монголд бүтээсэн 27-28 дуурь бий. Б.Шарав, С.Гончигсумлаа, Л.Мөрдорж, Б.Дамдинсүрэн, Ц.Нацагдорж, Х.Билэгжаргал гээд... авьяастай хүмүүс бүтээсэн шүү дээ.  Яагаад өнөөдрийг хүртэл Монголын нэг ч дуурийг гаднын театрууд тавихгүй байна вэ? Бид бодох ёстой. Манайх 40-50 симфонитой. Б.Шаравын хоёр симфонийг 1988 онд олон улсын фестивальд бид тоглуулсан. Их сайхан хөгжим болсон гэж үнэлсэн. Одоо хүртэл манайхаас гадна дэлхийн ямар ч симфони найрал хөгжим тэрийг тоглоогүй. Яагаад тоглохгүй байна вэ?

Бурханы шашны жигтэйхэн гоё уншлагууд байна. Дуурийн театрын тайзан дээр нэг ч удаа сонсогдоогүй. Нэг ч удаа лүйжин тавиагүй, тэр гоё аялгуутайг дуурийн театрт одоо хүртэл тоглоогүй, ашиглаагүй. 1990 оноос хойших 30 жил их хурдан өнгөрчээ. Бид л дараачийн үеийн суурийг онолын, ухааны түвшинд, практик үйл ажиллагаагаараа суурийг нь бэлдэж өгөх хэрэгтэй. Эрдэмтдээ ч, зохиолчоо ч, зураачаа ч, яруу найрагчаа ч тэр.

-Уртын дуу, морин хуурыг гаднынхан мэддэг боллоо. Хөөмийг гадаадынхан сонирхдог ч яг юу вэ гэж гайхдаг. Хөөмийг тэдэнд зориулаад маш товчхоноор танилцуулаач гэвэл Та юу гэх бол?

-Монголын хөөмийчид сайн. Гэхдээ хөөмийг Монголынх гэж өмчилж болохгүй. Хөөмийг Алтайн нуруу л өмчилнө. Энэ бол Алтайн нуруунд үүссэн, Алтайн нурууныхны эзэмшдэг урлаг. Тэдгээрт Монголоос гадна Шинжаан Уйгур, Тува, Горный Алтай орно. Алтайн нуруу бол яваа яваандаа хүн төрөлхтөний ирээдүй ч болж мэдэх юм. Алтай судлал ч их хөгжиж байна.

Манай хөөмий бол өвөрмөц. Хөөмийг гадныханд ойлгуулж товчоор тайлбарлахад, энэ бол байгалийн, хүний оюун, зургаа дахь мэдрэхүй, байгаль, хүн хоорондын харилцаанаас бий болсон урлаг. Хүн тэнгэр, байгальтай мянга мянган жил харилцаад ирэхээр хоорондын амьд харилцаа, дуун, эгшгэн харилцаа бий болдог аж. Хөөмийн өөрийнх нь цаад мөн чанар нь байгалийн, хүнээс очиж амилсан амьтай эгшгийн илэрхийлэл. Энэ бол дууны урлаг биш. Хөгжмийн урлаг. Хүний хоолойг хөгжмийн зэмсэг болгон ашиглаж хөгжим тоглож байгаа гэж гадаадынханд ойлгуулж болно. Өөрөөр хэлбэл, хялгасаар татаад эгшиг гаргаж байгаатай адил хоолойн хөвч, төвөнхийг хөгжмийн зэмсэг маягаар ашигладаг. Тийм учраас давхар давхар эгшиг гардаг. Тэгэхээр үүнийг байгалийн амьд эгшиглэн, хүний хоолойг хөгжмийн зэмсэг болгон ашиглаж байгаа хөгжмийн урлагийг хөөмий гэнэ гэж тодорхойлж болно.

-Морин хуурыг гадаадынхан их сурах боллоо. Таны бодлоор морин хуурын аялгуунд хүнийг татах ямар увдис байна вэ?

-Морин хуур бол амьд эгшиг дуутай, амьд хөгжим. Энэ хөгжмийг өөр улс үндэстэн бүтээж чадахгүй биш. Монголчууд харин тэдний бүтээж болохгүй юмыг нь л бүтээсэн. Оросууд морин хуурыг бүтээж чадна. Харин тэд байгаль, цаг уур, орчинд нь тохирохгүй учир бүтээж болохгүй. Бид бусдын хийж бүтээж болохгүй юмыг нь бүтээчихсэн учраас хүн төрөлхтөнд хүргэх хэрэгтэй. Ц.Батчулуун багш бидний зорилго бол монголчууд бидний бүтээснийг хүн төрөлхтөн хэрэглээгээ болгоосой гэсэн зорилго юм. Ерөөсөө л тэр. Түүний тулд л европ маягийн морин хуурын чуулга байгуулсан. Ингээд Европт ч, Японд ч, Монголд ч хөгжимдөөд л байдаг нь “Ийм сайхан хөгжим байна. Үүнийг та нар эзэмш” л гэж байгаа хэрэг. 

Хийлийг италичууд хийсэн. Хийл одоо дэлхийн хөгжим. Ч.Чинбат хийл хөгжмийг монгол хүүхдэд зааж байна. Тэглээ гээд италичууд хэзээ ч манай хөгжим гэж өмчирхөхгүй. Хөгжим нь дэлхийн хөгжим болчихсон. Хүрэх үр дүндээ хүрчихсэн. Чиний хийсэн зүйл, чиний гаргасан үзэл санаа, чиний хийсэн бүтээл хүн төрөлхтөний бүрэн хэрэглээ болж чадвал болж байгаа нь тэр. Италийн Венецид итали хүн монгол морин хуурыг итали хүүхдэд заагаасай гэж би хүсэж байна.

-Хөгжим зохиохын тулд авьяасаас гадна маш их бодож, бясалгах хэрэгтэй байх?

-Хөгжим зохионо гэдэг авьяасаар төдийгүй ухаанаар бүтдэг урлаг гэж түрүүн хэлсэн. Эдгээрийг мэдэрч ухаарахгүйгээр хөгжмийн бүтээл туурвина гэдэг байж боломгүй. Гэхдээ хөгжмийн зохиолч, хөгжим зохиодог хүн гэж тусдаа. Хөгжим зохиодог аргыг эхнээс нь гурав дөрвөн шат дамжлагатайгаар арга технологитой нь суралцаж мэргэжээд, хөгжмийн зохиолч боллоо гэсэн диплом авсан хүнийг хөгжмийн зохиолч гэж байгаа юм. Хөгжмийн зохиолч гэдэг бол авьяасыг үнэлж байгаа үнэлгээ биш, авьяастай хүнийг хэлж байгаа ч юм биш. Сургуулийг нь дүүргэсэн хүнийг л хэлж байгаа хэрэг. Хөгжим зохиогч гэж байна. Жишээ нь, Ж.Чулуун, Ц.Намсрайжав гуай нар. Тэд удирдаач. Диплом нь удирдаач. Гэхдээ “Уран хас”, “Баярын жавхаа” зэрэг хөгжмүүдийг зохиосон. Муу хөгжим зохиодог хөгжмийн зохиолчид зөндөө бий. Хөгжмийн зохиолчийн диплом авчихаад огт хөгжим бичээгүй хүн ч зөндөө. Тэгэхээр хөгжмийн зохиолч гэдэг нэр томьёог авьяастай хольж ойлгож болохгүй.

Миний тавиад байгаа шаардлага бол хөгжмийн зохиолч гэж хэлээд байгаа яг тэр зүйл бол бие даасан философийн үзэл баримтлал, үнэт зүйлийн хураангуй. Их үнэтэй. Үүнийг дууны ая зохиохтой хольж хутгаж хэрхэвч болохгүй юм. Өөрөөр хэлбэл, Б.Явуухулангийн “Тэхийн зогсоол” найраглалыг үсний найрны ерөөлтэй зүйрлэж болохгүйтэй ижил зүйл. Авьяастай хүн ерөөл хэлчихнэ. Гэтэл “Тэхийн зогсоол” бол бүхэл бүтэн философийн том бүтээл. Ертөнцийг ухаарсан, боловсруулж тунгаасан, үхэл амьдрал, хүний нас, орчлонгийн жам, бүх зүйлсийг бодож боловсруулсан бүтээл. Жишээ нь нар жаргахыг бодож чадах. “Нар жаргаж байна” гэж хараад л өнгөрдөг бол орчлонгоос юм олж авч чадаж байгаа эсэх нь эргэлзээтэй. Харин “яагаад улаан туяатай жаргаж байна вэ, юуны учир ийм өнгөтэй байна вэ” гэж бодож чадсан хүн л хөгжим бичнэ. Нэг ёсондоо том зүйлийг бүтээгчид насан туршдаа их бодлын дунд л байдаг. Бүх зүйлийн ээдрээг толгой дотроо гаргаж байдаг. Аливаа зүйлд “Яагаад” гэдэг асуулт тавьж, түүндээ хариулт авахын төлөө зорьж явдаг нөхдүүд л аливааг бүтээж чаддаг. Дэлхийн болон өөрийнхөө үндэстний юмыг хэрхэн, яаж, ямар түвшинд хүргэсэн бэ гэдгийг ухаарахгүйгээр сайн уран бүтээл хийнэ гэж бараг байхгүй.

-Уран бүтээл туурвихад цаг хугацаа харилцан адилгүй байдаг уу. Таны “Цагаан суварга” гэхэд л нэлээн бодрол, бясалгалаас бүтсэн бүтээл байх гэж боддог?

-“Цагаан суварга”-ын санааг 1995 онд анх олсон юм. Өвөрхангайд Өндөр гэгээн Занабазарын наадам хийж байсан үе. Үүл уначихсан юм шиг будан татчихсан. Тэгэхэд, ер нь зовлонгоос ангид эгшиглэх хөгжим байх уу, үгүй юу гэж би бодсон. Хайр дурлал, бүтэлгүйтэл, аав ээж нас барсан, нийгмийн бухимдал... гээд бүх зүйлс хөгжим рүү орж байна. Тэдгээрээс ангид хөгжим байж болохгүй гэж үү л гэж би бодсон. Өндөр гэгээний сүр хүчинд тэр хариултыг би олсон. Ингээд 1996 онд “Цагаан суварга”-ыг нэг л хоногийн дотор бичсэн. Том хөгжимд механик ажил их ордог. Жижгэвтэр хөгжимд бол бодож олох л гол асуудал бий. Тэгэхээр би тэнгэрлэг их авьяастайдаа биш, зөв бодож олсон болж таарч байгаа юм. 

Яруу найрагч О.Дашбалбар надад “Миний номин тал” гэдэг гайхамшигтай шүлэг өгч байв. Түүнд хөгжим хийх гэж гурван жил бодоод бараагүй. Гэтэл нас барсныг нь сонсонгуутаа би хөгжим хийчихсэн. Юм гэдэг тийм сонин. Бодол л цэгцрэх хэрэгтэй юм шиг байгаа юм. Цэгцрэхгүйгээр ямар нэгэн юм хийнэ гэж бодох, мөрөөдөх хэрэггүй юм шиг. Гэхдээ бас яах аргагүй тулаад, хугацаанд шахагдаад гардаг юм гэж байдаг. Жишээ нь “Мандухай сэцэн хатан” киноны хөгжим. 1 цаг 30 минутынх. Энэ хөгжмөө би 18 хоног өдөр, шөнөгүй суугаад гаргаж байсан. Тэр том хөгжмийг ийм хугацаанд гаргана гэдэг бол гайгүй сайн бодсоных л байх.

П.И.Чайковский “Евгений Онегин” дуурийг 45 хоног бичсэн гэдэг бил үү дээ. Тийм том хөгжмийг маш сайн бодсон учраас тэгж хурдан бичсэн байна. Австрийн нэрт хөгжмийн зохиолч Жозеф Хайдн 104 симфони, Вольфганг Амадей Моцарт 41 симфони бичсэн байдаг. Тэр үед симфони, хөгжим бичнэ гэдэг бол одоогийнх шиг биш. Францын хувьсгал гараагүй, үйлдвэржилт дөнгөж эхэлж байсан жаргалтай үе. Тэгэхэд хөгжмийн урлагт загвар гаргачихаад бараг л үйлдвэржилт явагдаж байсан.

19, 20 дугаар зуунд нийгмийн үзэл санааг хөгжмөөр илэрхийлж байсан. Одоо ямар ч авьяастай хүн 104 симфони бүтээж чадахгүй. Орчин үед симфони болгон өөр өөрийн загвартай болж байна. Тэр алдартнуудын бүтээсэн тэр олон хөгжим үндсэндээ нэг загвар дээр хийгдсэн. Тэгэхээр нийгэм өөрөө хүний хөгжим бичих хугацааг уртасгаж хойшлуулаад байгаа юм. Одоо хөгжим бичих хугацаа улам л уртасна. Яагаад гэвэл, хэдэн мянган хөгжмийн зохиолч бүх санааг, бүхий л хөгжмийг олчихсон. Өмнө бүтээгдсэнээс өөрийг олж хийхийн тулд бясалгаж бодох хэрэгтэй. Тийм учраас маш их хугацаа шаардагдана.

-Одоо хиймэл оюун ухаанаар хөгжим бичээд эхэллээ?

-Гайхалтай бичиж байна. Ер нь энэ хиймэл оюун ухаан гээч юм хүнээ буцаагаад “алчих” л маягтай болоод явчихлаа. Ажил ч үгүй, оюун ухаан ч үгүй болгох нь. Хиймэл оюун ухаан, технологийн хэт их хөгжлөөр хүний хөдөлмөрийг хөнгөвчлөх зүйл ихсэх тусам Монголын уламжлалт соёл иргэншилтэй хамгийн ихээр зөрчигдөхөөр байна. Энэ хоёрыг яаж зөв хослуулах вэ гэдэг нь монголчуудын хувьд хамгийн чухал зүйл боллоо. Орчин цагийн технологийг уламжлалт соёл иргэншилтэйгээ хослуулах уу, үгүй юу. Хослуулахгүй, эсвэл буруу хослуулбал устана. Харин зөв хослуулбал монголчууд дэлхийд тэргүүлэх боломжтой. Тэгэхээр Монголын бүхий л эрдэмтэй, чадалтай хүмүүс энэ ололтыг хэрхэн яаж зөв шингээх вэ гэдэгт анхаарах хэрэгтэй. Энэ бол хөгжлийн түлхүүр асуудал юм шүү. Энэ ололтыг би өөртөө шингээж авч чадахгүй бол нүхэнд орж, хоцрогдоно. Бас шууд авчихвал өөрсдөө устана.

Монгол бол 1206 оноос хойш 150 жил дэлхийг ноёлсон улс. Чингис хаан нум сумтай, морьтой давхиад дэлхийн талыг эзэлсэн шиг боломж бидэнд дахин заяахгүй нь тодорхой. Цэргийн технологиор манайх одоо дийлэхгүй. Харин оюуны боломжоороо бол 70 жилийн турш яг л Чингисийн үеийнх шиг дэлхийг эзлэн ноёлох бололцоо бидэнд бий юм шүү. Яагаад би үүнийг баталгаатай хэлж байна вэ гэвэл, манай энэ уламжлалт соёл иргэншил бол гарцаагүй хамгийн үнэтэй нь юм. Үүнийгээ л технологийн ололттой зөв хослуулж чадах ёстой. Тэгсэн цагт бид дэлхийг байлдан дагуулна.

М.Энхсайхан Ерөнхий сайд байхдаа анх удаа надаар төлбөртэй лекц уншуулж байлаа. Их тэнгэрт шүү дээ. Би “Хурд” гэдэг сэдвээр лекц уншлаа. “Хаана хурд байна, тэнд хүч байна, хаана хүч байна тэнд манлайлал байдаг” гэдэг агуулгаар  илтгэсэн. 13 дугаар зуунд монголчууд дэлхийн хурдыг эзэмшиж байсан. Сумны хурд, морины хурдаараа тэргүүлж байсан. Тухайн үеийн цэргийн шинжлэх ухаан, практикт монгол морийг гүйцэх хурдтай технологи байгаагүй. Тэр хурд нь хүч авчирсан. Тийм их хүч авчирсан учраас 150 жил дэлхийг манлайлсан. Харин өнөөдөр хурд Америкт байна. Тэнд технологийн хурд байна. Америк тэр хурдыг эзэмшиж байгаа учраас Америкт хүч байгаа юм. Хүч байгаа бол манлайлал бий гэсэн үг. Ерөөс аливаа зүйлсийг хүч бус хурд л шийдэж байгаа нь тэр.

Манлайлал гэж юу яриад байна вэ? Жишээ нь 13 дугаар зуунд Бат хаан Европыг эзэлсэн байсан үед хэрэв өнөөдрийн технологи байсан бол европчууд үсээ хараар будаж, хамраа намсган, нүдээ онигор болгохыг хүснэ. Яагаад гэвэл, монгол хүн хамгийн сайхан нь. Тэгэхээр сайхныг ч манлайлна гэсэн үг. Өнөөдөр Европын соёл хүчтэй байгаа учраас хүмүүс тэндэхийн зүйлсэд татагдаж, дуурайж байна. Одоо Дундад Азийн улсуудын, Туркменистан, Азербайжаны уламжлалт хөгжмийг сонсохоор манай хөгжмийн нөлөө асар их орсон нь ажиглагддаг. Манайх манлайлж, манайхыг дуурайж байсан нь тэр. Одоо бидэнд оюуны хурд хэрэгтэй байна. Оюун ухааны академийн Х.Хатанбаатар гэх мэт залуус дэлхийд гарч ирж байна. Энэ мэтээр хөгжүүлчих юм сан. Чингисийн үед механик хурд манлайлж байсан. Одоо технологийн хурд төгсөж байна. Харин оюуны хурд манлайлах үе ирж байна. Хатанбаатар нарын залуус, шинэ үеийн оюуны өндөр чадамжтай хүмүүсийнхээ оюун ухааны хурдыг философижуулах юм бол бидний ярьдаг зургаа дахь мэдрэхүй монгол хүн бүрийн өдөр тутмын энгийн хэрэглээ болно. Ийм боломж бий. Бидэнд байгаль хийгээд соёл иргэншлийн өгөгдөл байгаа.