Улаанбаатар, 2024 оны дөрөвдүгээр сарын 23 /МОНЦАМЭ/. Ном, зохиогчийн эрхийг хамгаалах дэлхийн өдөр өнөөдөр тохиож байна.

НҮБ-ын Боловсрол, шинжлэх ухаан, соёлын байгууллага буюу ЮНЕСКО-гоос анх 1995 онд жил бүрийн 4 дүгээр сарын 23-ны өдрийг “Дэлхийн ном болон зохиогчийн эрхийг хамгаалах өдөр” болгон тэмдэглэж байхаар тунхаглан зарласан.  Үүнээс хойш энэ өдрийг дэлхийн 100 гаруй оронд зохиолч, хэвлэн нийтлэгчдэд хүндэтгэл илэрхийлэх, ном уншихын ач холбогдлыг олон нийтэд сурталчлан таниулах зорилгоор тэмдэглэж ирсэн байна.

Манай улсад жил бүр “Дэлхийн номын өдөр”-ийг тэмдэглэж, номын сангууд, хэвлэх үйлдвэр, хэвлэлийн газар, зохиолчид өргөнөөр оролцон, иргэд, хүүхэд залуучуудын дунд ном эрдмийг сурталчлах, зохиолч, хэвлэн нийтлэгчдийн ном бүтээлийг алдаршуулж, олон нийтэд түгээх, хямдралтай номын худалдаа хийх  ажлыг өргөнөөр зохион байгуулж ирсэн. 

Хүн бүрд номын үнэ цэнийг ойлгуулах, ном бүтээх, хадгалж хамгаалах үйл хэрэгт дэмжлэг үзүүлэхийг уриалдаг энэ өдрийг тохиолдуулан ЮНЕСКО-гоос “Дэлхийн номын нийслэл” хөтөлбөрийг 2001 онд эхлүүлсэн байдаг. Энэ хөтөлбөрийн хүрээнд жил бүр номыг сурталчилж, ном уншихыг хөхиүлэн дэмждэг хотыг шалгаруулан Дэлхийн номын нийслэл хэмээн өргөмжилдөг уламжлал тогтсон билээ. Дэлхийн номын нийслэлээр шалгарсан хот нь тухайн жилийн дөрөвдүгээр сарын 23-ны өдрөөс эхлэн бүтэн жилийн турш Дэлхийн номын нийслэл хөтөлбөрийн зорилгыг хэрэгжүүлэх чиглэлээр төрөл бүрийн үйл ажиллагаа явуулдаг байна.

Зохиогчийн эрх  гэдэг нь өвөрмөц шинж бүхий оюуны бүтээл туурвисан бүтээгч буюу зохиогчид хууль ёсны дагуу тухайн бүтээлийг цаашид хэрэглэж, түгээхээр олгож буй онцгой эрхийг хэлдэг. Онцгой эрхийг зөвхөн тодорхой цаг хугацааны туршид эзэмших боломжтой. Тухайн эрх нь бүрэн төгс биш бөгөөд зарим нэг тодорхой хязгаарлалт болон үл тооцогдох нөхцөлөөр хязгаарлагддаг, жишээ нь зохиогчийн эрхийн хуулийн хүрээнд шударга хэрэглээ гэсэн зарчмын дагуу бусад хүн зохиогчийн эрхээр хамгаалагдсан бүтээлийг ашиглаж болдог.

Зохиогчийн эрх нь оюуны өмчийн нэг төрөл бөгөөд зарим нэг төрлийн бүтээлч ажилд хамааралтай. Ихэнх улс орон зохиогчийн эрхийн хамгаалалттай ажлыг заавал биет хэлбэрт оруулсан байхыг шаарддаг байна. Бернийн конвенцын дагуу "Утга зохиол ба урлагийн бүтээл" гэсэн нэр томьёонд бүтээсэн арга, хэлбэрийг үл харгалзан утга зохиол, шинжлэх ухаан, урлагийн бүх бүтээл, тухайлбал ном товхимол болон бусад бичмэл зохиолыг багтаадаг байна.

Монгол Улсын Үндсэн хуульд оюуны өмч нь бүтээн туурвигчийнхаа өмч мөн болохыг, зохиол бүтээл туурвих, түүнийхээ үр шимийг хүртэх нь хүний үндсэн эрх, эрх чөлөөний нэг болохыг тунхаглан заасан байдаг. Энэ дагуу 1993 оны 6 дугаар сарын 22-нд Монгол Улсын Зохиогчийн эрхийн тухай хууль батлагдан, тухайн оны есдүгээр сарын 1-ний өдрөөс хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж эхэлснээр утга зохиол, урлаг, шинжлэх ухааны бүтээл туурвигчид өөрийн бүтээлдээ зохиогчийн эрх эдлэх, бүтээлийнхээ үр шимийг хүртэх боломжтой болсон байдаг.