Улаанбаатар /МОНЦАМЭ/. МУИС-ийн Улаанбаатар сургуулийн профессор, археологич, доктор Д.Эрдэнэбаатартай  ярилцлаа.

-Монголын эртний түүх, Азийн нүүдэлчдийн амьдрал, зааг ялгаа, түүний онцлогийн талаар яриагаа эхлэх үү?

-Эртний Грек, Ром, Хятад, Энэтхэгийн соёл гэдэгтэй нэгэн адилхан, манай монголчууд эртний асар их баялаг түүхтэй улс. Бидний агуу их түүхийг, тэр дундаа гадаадын судлаачид “нүүдлийн соёл иргэншил” гэж тайлбарласаар ирсэн байна. Англи хэлээр “nomadic” гэх нь монголоор “нүүдлийн соёл иргэншил” гэдэг үгтэй хоорондоо утгын хувьд таарахгүй байгаа юм. Монголчууд  бид “нүүдэлчид” биш, бид энэ нутагтаа хаанаас ч нүүж ирээгүй, хаашаа ч нүүгээгүй, өнөөгийн энэ төрөлх нутагтаа үеийн үед байсан, одоо ч байгаа. Монголчууд харин дэлхийн хүн төрөлхтний соёлд “бэлчээрийн мал аж ахуйтны соёл” хэмээх том хэвшлийг бий болгосон юм. Бэлчээрийн мал аж ахуй гэдэг ойлголтыг “газар тариалант, суурин соёл”-той харьцуулан, онцгой анхааран, судлах шаардлагатай гэж үздэг. Монгол Улсад “Нүүдлийн соёл иргэншлийн хүрээлэн”-г ЮНЕСКО-гийн санхүүжилтээр байгуулсан. Харамсалтай нь, манайхан анхнаасаа түүх, соёлдоо анхаарлаа хандуулаагүй. Харин тэрхүү боломжтой санхүүжилтийг нь үр ашиггүй ашиглаж байгаад одоо ямар ч зардалгүй болсон. Тэр хүрээлэн одоо байгаа эсэхийг би мэдэхгүй байна. Эзнийх нь хувьд бид л өөрсдөө “Бид хэн юм бэ?” гэдгээ тодорхойлон танин мэдэж судлах ёстой.

Монгол орны одоо байгаа нутаг дэвсгэр дээр чулуун зэвсгийн үеэс эхлээд оюун ухаант хүн амьдарсан. Энэ түүх огт өөрчлөгдөөгүй. Харин дунд нь Хүннүгийн эзэнт гүрэн, Монголын эзэнт гүрэн гээд том том улс байгуулж байсан байна. Монгол Улс 1,6 сая хавтгай дөрвөлжин км талбай нутагтай жижиг улс. Одоогийн энэ Монгол Улсын хил хязгаар бол 20 дугаар зуунд гадаадын хүчтэй Төр улсуудын, улс төрийн хүчин зүйлийн нөлөөгөөр бий болсон нутаг дэвсгэр юм. Түүнээс биш бид Евразийн толгой, том улс байсан гэдгийг мартаж болохгүй. Гэхдээ би үүгээр бусдын нутаг дэвсгэр, түүх соёлд санаархаж байгаа юм биш, улс, үндэснийхээ өнгөрсөн түүхийг сануулж байгаа нь энэ. Харин бид өөрсдийгөө хэн бэ гэдгээ таньж илэрхийлэх нь чухал. Хүннү, Сяньби, Жужан, Түрэг, Уйгур, Кидан, Монгол гээд эртний төрт улсыг бидний өвөг дээдэс байгуулжээ. Түүнийг одоогийн түүх уншдаггүй ихэнх хүн нэг улс нүүж ирээд, нөгөө улс нь хаяж нүүж яваад байсан юм шиг, өөр өөр нэртэй улс ээлж дараалаад байгуулаад байсан юм шиг ойлгоод байгаа юм. Тийм биш ээ. Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр оршин байсан дээрх нэр бүхий улсуудын “ТӨР”-үүд оршин байжээ гэж ойлгож болно. Өнөөдөр улс, үндэстний тухай ойлголт, төсөөлөл өөр болж. Уг нь Монгол Улс, монгол үндэстний нэр биш юм аа, Монгол Төрийн нэр.

-“Бэлчээрийн мал ахуйтны соёл иргэншил” Европт очоод  яагаад “хэсүүлч тэнэмэлчний” хэмжээнд хүрэх болов. Энэ үйл явдал хаанаас эхтэй юм бол?

-Бидний өвөг дээдсийн бүтээн бий болгосон уламжлалт түүх, соёлын ул мөр дэлхий дахинд үлдсэн байна. Дэлхий дахины түүхийг таньж мэдэхдээ өөрсдийнхөө түүхийг харьцуулж үзэх ёстой. Монголын эзэнт гүрэн, Хүннүгийн эзэнт гүрэн аль аль нь байхдаа нутаг дэвсгэрээ тэлэн, тухайн төрд гавьяа байгуулсан хүнд газар нутаг шагнан, эрхэм хүндтэй цол хэргэм олгодог байж. Түүнийгээ хэдэн  үеэрээ, угсаа залгамжлан эзэмшдэг. Гэхдээ газар нь хэзээ ямагт их хааны өмч, төрийн өмч  байсан. Түүнээс биш хэзээ ч хувийн өмч байгаагүй. Евразийн зарим улсад тэр уламжлал өнөөдөр ч хадгалагдаж байна. Унгар улсад, Хүннүгийн Аттила нарын эзэмшиж байсан газар өнөөдөр үе залгамжлагдан хадгалагдсан хэвээрээ байна. Тэр хүний үр удам, уламжлалт төрийн өмнө хүлээсэн үүргээ нэр төртэй биелүүлж яваа учраас хадгалагдан үлджээ. Тухайлбал, газар эзэмшиж байгаа тэр хүн төрийн эсрэг үйлдэл хийсэн бол хэргэм зэргээс нь буулгаж, газрыг нь хураан авч болдог. Дараагийн төрд зүтгэсэн хүнд өгдөг уламжлал байжээ. Яг энэ уламжлал 13 дугаар зуунд маш идэвхтэй явсан. Их Монгол улсын үед Чингис хааны 4 хүү Цагаадайн улс, Алтан ордны улс, Хүлүгэгийн улс, Их Юань гүрэн зэрэг 4 улсыг байгуулжээ. Харамсалтай нь, эв нэгдэлгүй байсан нь одоогийн бидний хувьд гашуун түүх.

-Өвөг дээдсийн байгуулсан Төрт улсуудын нутаг дэвсгэрт өнөөдөр байгаа улсууд хүчирхэг гүрнүүд болсон байна. Энэ нь биднийг эх түүхээ эргэж, дэлхий нийтэд таниулах хэмжээнд хүргэж байгаа хэрэг үү?

-Манай хойд хөрш ОХУ, өмнөд хөрш БНХАУ байна. Харин 13 дугаар зуунд тэд бүхэлдээ Монгол Улсын нутаг дэвсгэр байсан. Энэ бол хамгийн сүүлчийн жишээ шүү дээ. ОХУ /одоогийн/ Зүчийн байгуулсан Алтан ордон улсын суурин дээр, БНХАУ /одоогийн/ Хувилайн байгуулсан Юань улсын суурин дээр бий болсон юм. Тэгээд одоо түүхэн хувь заяа өөрчлөгдөөд ОХУ, БНХАУ дэлхийн нөлөө бүхий их гүрнүүд болжээ. Монгол Улс маань дэлхийд мартагдаж, газар нутаг нь дээрх хоёр улсад хуваагдсан байна. “Монголыг 3 хуваавч улсын чинээ, могойг 3 хуваавч гүрвэлийн чинээ” гэж ярьдаг чинь энэ. Хувь заяаны эрхээр ингэж хуваагдсан ч өнөөдөр голомт нутгаа сахиж үлдсэн бид агуу түүх соёлоо хадгалж байгаа. Тийм учраас дэлхийд түүх соёл, нутаг дэвсгэрээр Монгол Улс жижигдэхгүй гэж ойлгож болно. Харин түшмэл, ноёд нь жижигдэж магадгүй.

Мөнгөө төлсөн хүн хөгжмөө захиалдаг гэж нэг араншин өнөөдөр байна. Түүнтэй адилхан өнөөдөр ОХУ-ын бүрэлдэхүүнд байгаа Тува, Буриад, тухайн цагтаа уулын Алтайн бүгд найрамдах Монгол Улс гэж нэрлэгдэж байсан өнөөгийн ОХУ-ын Горный Алтайн БНУ нь, дундад зууны үеийн Монголын зүүн гарын хаант улсын бүрэлдэхүүнд байсан Казахстан, Киргиз биеэ даасан улс боллоо. Тэд ч гэсэн бидний өвөг дээдэс гээд, бидний түүхээс булаацалдаад сууж байна. Би 2002 онд Киргиз улсын ойн арга хэмжээнд оролцохоор очсон. Тухайн үед Киргиз улс ЗХУ-аас салсныхаа ойг тэмдэглэх юм байна гэж бодсон. Гэтэл Киргиз улс Модун шаньюйгаас эхтэй өөрийнхөө улсын 2200 жилийн ойг тэмдэглэж байсан. Тийм учраас би баярын хуралд нь баяр хүргэж үг хэлээгүй. Монгол Улс Модун шаньюйгаас эхлээд ойгоо тэмдэглээд, түүхээ бичсэн. Манай агуу их түүхээр оролдож байсан Аскар Акаев гэдэг хүний төр удахгүй унасан л даа. Бидний түүхийг булаацалдах дуртай хүн эзэн суух боломжгүй л дээ.

-Киргиз улс бидний түүхэнд эзэн суух тухай та ярилаа. Модун шаньюйгийн үр сад гэдгээ батлах ямар баримт, түүхэн үйл явдал, эх сурвалж бидэнд байдаг юм бэ?

-Бидний үүх түүхийг булаацалдах гээд байгаа Киргиз, Казахстан, орчин үеийн Турк улсад “хэрэв та нар Хүннү улс, Түрэг улс, Уйгар улсын хойчис нь үнэн юм бол танай нутаг дээр, манай нутаг дээр байгаа шиг дээрх эртний Төрт улсуудын хаад язгууртны булш бунхан, хот суурин байна уу, түүнийгээ гаргаад үзүүлээч” гэж хэлдэг. Ямар ч төрт улсын үндсэн нэг шинж нь төр улсын төв нь байсан газар хаад язгууртнуудын булш бунхан нь хийгээд нийслэл хот нь байдаг. Тэгвэл Монгол Улсын нутаг дэвсгэр, тэр дундаа Хангайн нурууны бүс нутагт өнөөдөр Хүннүгээс авахуулаад Сяньби Жужан, Түрэг, Уйгар, Монголын эзэнт гүрний нийслэл хотуудын туурь нь байна. Мөн Архангай, Өвөрхангай, Булган аймгийн нутагт Хүннү, Сяньби Жужан, Түрэг, Уйгар, Киданы хаадын булш бунхан байгаа.

-Эдгээрийг та тодруулж ярих уу?

-Архангай аймгийн Хайрхан сумын Хануй багийн нутаг Хануй голын сав Балгасын тал гэдэг газар Гол мод-2-т Хүннүгийн хаад, язгууртны булшнууд байна. Мөн аймгийн Хайрхан сумын нутаг Хүнүй голын савд  Гол мод-1-т Хүннүгийн хаадын булш байна. Орхон голын сав газарт Түрэг төрийн хаад язгууртан Культегин, Билгэ хаад язгууртны булш, онгонууд, Уйгарын хаадын булш Архангай аймгийн Хотонт сумын нутагт байна. Энэ бол бид үндсэн нутагтаа байна гэдгийг л харуулаад байгаа юм. Тухайн цагийн Эртний хятад Хан, Тан улсуудтай улс төр, эдийн засгийн өргөн харилцаатай хөршүүд байсан учраас тэд Хүннүгээс эхлээд Түрэг, Уйгар хүртэл бидний түүхийг маш сайн бичиж үлдээсэн. Түрэг, Уйгарыг Хятадын түүхэнд тэмдэглэхдээ “...Уйгарын хүн амын ихэнх нь Тэлэ нар, Тэлэ-гийн дээдэс нь Хүннү нар” гээд маш тодорхой бичсэн байна. Тэгэхээр Уйгар, Түрэгүүд монголчууд биш гэж хэлэх ямар ч үндэс байхгүй, боломжгүй зүйл. Тэгээд 2-3 мянган жилийн өмнө, нар ээсэн энгэрт нас барсан хүнээ нутаглуулдаг оршуулгын зан үйл өнөөдөр ч ёс заншил өөрчлөгдөөгүй хэвээрээ байна.

-Өвөг дээдсийн бичиг үсгийн тухайд?

-Бидний өвөг дээдэс Хүннү нарыг бичиг үсэггүй байсан гэдэг. Уучлаарай, Хүннүчүүд бичиг үсэгтэй байсан. Ямар бичиг үсэгтэй байв гэдгийг бид өнөөдөр 100 хувь батлан харуулаагүй боловч Хүннү нарын бичиг үсгийн тухай түүхэн бичгийн эх сурвалж байна. Эртний Хүннү булшнаас бичгийн хэрэгсэл бийр, янтай, үсэг тэмдэгт олдоод байна шүү дээ. Мөн Түрэг, Уйгар хаадын “бид энд амьдарч байсан юм шүү” гээд түүхээ бичсэн гэрэлт хөшөөнүүд, хадны бичгүүд байна. Энэ бол баримт, үйл явдлаар нотлогдож байгаа зүйл. Хүннү монголчуудын өвөг дээдэс биш гэж гаднынхан бас хэлдэг. Гэхдээ биш гэдгийг юугаар нотолж байгаагаа тэд хэлж чаддаггүй. Хүннү нарын булшнаас гарч байгаа эртний хүний яс монгол төрхтэй. Хүннү, Уйгар нарын генетик, өнөөгийн монголчуудын генетиктэй эхний шатны судалгаануудаар ижилхэн байгаа. Анхан шатны баталгаа энэ мэт байна. Хүннү нарын хэл бол бидний хэл. Монгол хэл хэзээ ч өөрчлөгдөөгүй.

-Модун шаньюй бол бидний өвөг дээдэс хэмээн ой тэмдэглэж байсан бусад орноос Хүннү нарын археологийн олдсон олдвор хэр зэрэг олон байдаг юм бэ?

-Тухайн цаг үедээ Хүннү, Уйгар, Кидан, Монголын эзэнт гүрний нутаг дэвсгэрт Казахстан, Киргиз улс багтаж байсан юм. Энэ утгаараа манай соёлын элементийг хадгалсан жирийн иргэдийн булш бунхан тэр газар нутгуудаас гардаг. Цэргийнх бас байна. Гэхдээ хаад язгууртнуудын булш бунхан бол гараагүй. Үүнийг нэгдүгээрт хэлж болно. Эдийн болон оюуны гэсэн хоёр соёлын нөлөө бий. Бэлчээрийн мал аж ахуйтай бидний хувьд гэр орон сууц, малын тоног хэрэгслээс эхлээд малтай харилцдаг соёл ижил төстэй. Эзэнт гүрэн гэдэг бол өөрийн хэлтэй, бичиг үсэгтэй байсан учраас казах, киргиз хэлний үгийн сангийн 30-40 хувьд бидний хэл байгаа. Тэдний хэл биднийхээс яагаад өөрчлөгдөв гэхээр, дундад зуунаас хойш тэд цаанаасаа лалын шашнаар дамжаад перс хэлний нөлөөнд орсон. Тэдний хэл биднийхээс холдож харьцангуй өөр болсон байгаа.

-Манай улсын нутаг дэвсгэр дээрх үе үеийн эзэнт гүрнүүдийн үндсэн монгол хэл одоогийнхоор бол "цунамид өртөж" өөрчлөгдсөн нь казах, киргиз хэл үүсэх нөхцөл бүрджээ гэж л хэлээд байгаа хэрэг үү?

-Тийм. БНХАУ-ын бүрэлдэхүүнд байгаа монголчуудын хэл хятад хэлд уусаад л байгаа биз дээ. Ялгаагүй, ОХУ-ын бүрэлдэхүүнд байгаа Тува, Буриад түмний хэл орос хэлд уусаад л байгаа биз дээ. Эдгээр нь тодорхой жишээ шүү дээ.

           МОНГОЛЫН СУДЛААЧИД ДЭЛХИЙН СУДЛААЧДААС ХОЦРООГҮЙ ГЭЖ НҮҮР БАРДАМ ХЭЛНЭ 

-Бидэнтэй угсаа гарвал, түүх соёл булаацалдах болсон тэр улсуудад бид түүхээ ойлгуулж чадаагүй өдий хүржээ. Энэ  бидний түүхийг гуйвуулах шалтаг шалтгаан хаанаас эхтэй юм бэ?

-Монголчуудын эртний угсаа гарвалыг хүрэл зэвсгийн болон дундад зууны үед будилуулдаг. Эндээс тэр гуйвуулга эхэлсэн байна шүү дээ. Төв Азийн их ай савд багадаа 2-3 зуун жилийн өмнөөс Оросын болон ОХУ-ын эрдэмтэд Монголын түүхийг судалсан. Энэ судалгааны явцад эсгий туургатнууд Казахстан, Узбекистан, Турк, Киргизүүдийн түүх, соёлтой бидний түүх соёлыг адилхан гэж хэлээд, түүнийгээ “Түрэг судлал” гэдэг шинжлэх ухааны нэг салбарт багтаасан байна. Монголыг эсгий туургатан гэдэгт багтаасан Оросын эрдэмтдийн бүтээлийг дэлхий нийтээрээ уншиж байна. Монголын түүхийг бидний монгол хэлээр дэлхий нийт уншаагүй байна. Монгол нээлттэй болсон 1990 оноос хойш бид чадах, ядахаараа олон улсын эрдэм шинжилгээний хуралд оролцож англи, орос, хятад хэлээр бүтээлээ хэвлүүлж байна. Гэхдээ бид уншиж судлаад,  2-3 зуун жил болчихсон Шинжлэх ухааны үзэл онолыг богино хугацаанд няцааж чадахгүй байна.

-Үнэнийг ойлгуулахад хугацаа хэрэгтэй гэж та хэлж байна уу?

-Төр засгийн дэмжлэг хэрэгтэй байна гэж салбар бүр хэлдэг. Түүнтэй яг адилхан түүхийн судалгаа, түүнийг бусдад зөв таниулахад төрийн дэмжлэг хэрэгтэй. Төв Азийн эртний түүхийн тухай олон улсын хурал болоход ОХУ, БНХАУ доод тал нь 50, дээд тал нь 100 судлаачаа улсын зардлаар оролцуулдаг. Гэтэл бид өөрсдөө зардлаа даагаад нэг хүн, заримдаа 2, 3 хүн очдог. Бидний гадаад хэлний мэдлэг дутагдалтай байж болно, өөрсдийнхөө мэдлэгийг гадаад хэлний мэдлэгийн түвшнээр тайлбарладаг. Бид чинь орчуулагчгүй очно шүү дээ. Гэтэл манай хоёр хөрш эрдэмтдийнхээ бүтээлийг дэлхий нийтийн хэлээр орчуулаад уншуулж байна.

-Түүхийн шинжлэх ухааны дэлхий нийтийн хэл нь ямар хэл юм бэ?

-Дэлхий нийтийн улс төр, эдийн засагт нөлөө бүхий орос, хятад, англи, франц, япон хэл. Бид социализмын нөлөөгөөр орос хэлийг үзсэн, сүүлд нь англи хэлийг жаахан үзэж байна. Энэ нь бидэнд чамлалттай байгаа. Дэлхийд хятад судлал, монгол судлал гэж байна. Агуу их түүх нь шавхагдашгүй учраас дэлхий нийтэд монгол судлал гэж байгаа юм байгаа биз дээ. Энэ чинь судлах тусам гүнзгийрдэг зүйл шүү дээ.

-Монгол судлал дэлхий нийтэд хэзээ бий болсон юм бэ?

-БНХАУ, Франц АНУ, ХБНГУ, Унгар улсад Монгол судлалын том төвүүд бий. Монголд ирсэн судлаачид нь Монголыг ойлгоод орчин үеийн хэл соёлын талаар зөв тайлбар өгдөг. Орос эрдэмтэд “хүрэл зэвсгийн эрин үед Баруун Европоос “Индо-европын соёл”, “скифийн соёл” Монголд нөлөөлсөн” гэж тайлбарладаг. Манай түүхчид өөрийн болон гадаад улс орны эртний түүхийг гадна талаас нь, бас өөрийнхөө түүхийг дотроос нь “өөрийн сэтгэл, оюунаар” судалж, уншиж үзэх хэрэгтэй. Манай эриний 3-5 дугаар зуунд эртний Герег улсад амьдарч байсан алдарт түүхч Геродот гэдэг хүн “зүүн талаас ирсэн морьтон ард түмнийг “скиф” гэж нэрлэсэн байдаг. “Скиф” гэж нэрлээд байгаа тэр хүмүүс бол өнөөдрийн манай нутаг дээрх “буган чулуун хөшөөт, хиргисүүрийн соёл”-ыг бүтээгээд, хожим Хүннү нарт шахагдаад баруун тийш нүүсэн хүмүүс. Эртний Герегийн түүхч Геродотын бичсэн “Скита” буюу скифчүүд өнөөгийн манай Монголын нутгаас баруун тийшээ нүүж явсан болохоос биш, баруун талаас нүүж ирж, монголчуудын эртний  соёлд “скифчүүд” нөлөөлсөн юм биш.

-Бидний өвөг дээдэс баруун тийш нүүж очиж соёл түгээсэн болохоос, баруунаас наашаа нүүж Монголын эртний соёлд нөлөөлсөн түүхэн үйл явдал болоогүй гэж та үзээд байна. Тийм үү?

-Энэ талаар Геродот номдоо маш тодорхой бичсэн. Түүний бичсэн зүйлд “... амьтны махыг арьсанд нь болгож иддэг..” гэж бичсэн байгаа юм. Энэ бол боодгийг хэлсэн байгаа биз дээ. Мөн морьтон ард түмэн нум сумаар харвадаг гэх мэт бидний ахуй ёс, зан үйлийн тухай бичсэн юм маш их бий. Энэ чинь үйл явдалд оролцож нүдээр үзсэн хүн бичээд үлдээсэн тэмдэглэл шүү дээ. Хүннү нарыг “скиф” гэж бичсэн Оросын эрдэмтэд маш олон. Уучлаарай, скиф чинь Хүннү нарын өмнөх, хүрэл зэвсгийн эрин үе, он цагийн хувьд энэ хоёр хоорондоо нийлдэггүй. Ийм болохоор би хүрэл зэвсгийн үед буган чулуун хөшөөний соёл бүтээгчид барууныг зорьсон. Хүннү нар дараа нь баруун тийшээ явсан. Хүннү нарын хоёр дахь нүүдэл хийсэн хүмүүс нь Аттила хааныхан Унгарт очсон үйл явц. Өнөөгийн Унгар, Румын улсын одоогийн нутаг дэвсгэрт Трансильвани мужид өөрсдийгөө Хүннүгийн удам гэж үздэг, Секел, Чанга гэж өөрсдийгөө нэрлэсэн хүмүүс байна.

Тэнд би 2-3 удаа очиж судалгаа хийсэн, СГЗ нэрт орчуулагч Г.Аким гуай надтай хамт явсан. Секел хүмүүстэй уулзаж ярилцахдаа, “Чанга“ гэдэг чинь юу гэж байгаа юм бэ гэж орчуулагчаараа дамжуулан асуусан. Гэтэл тэр орчуулагч эдний зарим үг хэллэг унгар, румын хэлтэй таардаггүй гэж надад хэлсэн. Хэл нэвтэрч ойлголцохын тулд гэрийн эзэн утас аваад зангидаад татаж байна. Тэгэхээр би “чанга гэсэн үг үү“ гэж асуусан, гэтэл “тийм, тийм” гэж хариулж байгаа юм даа. Тэгэхээр нь “тийм тийм” гэдэг юу гэсэн үг юм гэж дахин асууж байлаа. Энэ чинь монгол үг биз дээ. Гартаа байгаа утсаар надтай манай уламжлалт гараас гарт дамжуулдаг тоглоомыг тоглосон. Түүнээс “та энэ тоглоомыг яаж мэддэг юм бэ “гэж асуухад, өөдөөс “энэ бол манай хүннү хүмүүсийн тоглоом” гэж хариулсан. Хүннү соёлын өв уламжлал тэнд хадгалагдсан байгаа биз дээ. Тэнд Европ хэв маягтай байшинтай айлууд байна. Гэтэл цуг явсан хүн тэдэн дотроос хүннү айлыг нь ялгаж надад хэлж өгөөд байсан. Түүнээс “та гаднаас нь хараад хүннү айл гэдгийг яаж мэдээд байгаа юм бэ” гэж намайг асуухад, “та хар л даа, хаалган дээр нь нар сар байгаа биз дээ“ гэж хариулж байна. Дээр нь хашаа руу нь заасан. Гэтэл хашаагаа тэд гэрийн ханы нүд шиг савхалсан модоор чимэглэсэн байсан. Бид одоо дэлхийн түүхийг өөрийнхөө түүхтэй харьцуулж үзэх цаг болжээ.

-Монгол Монголын түүхийн судалгаагаар хаана яваа юм бэ?

-Монголын түүх судлаачид дэлхийн судлаачдаас хоцроогүй, эн чацуу явж байна гэж нүүр бардам хэлнэ. “Надад тулах цэг өгөх юм бол дэлхийг ч хөшнө“ гэж Аристотель хэлсэн байдаг. Түүнтэй адил бидэнд хөшүүрэг дутаад байгаа юм. Судалгаа хийхийн тулд зардал хайна, судалгааны бүтээлээ олон нийтэд хүргэхийн тулд номоо хэвлүүлэх зардал хайж зүдэрнэ. Миний хэлээд байгаа төрийн дэмжлэг судалгаа хийх болон номоо хэвлүүлэх зардал юм шүү дээ. Энэ л Монголын түүхч, археологич нарт хэрэгтэй байгаа юм.

-Хүннү бидний өвөг дээдэс гээд бид бусадтай булаацалдаад байгаа юм шиг. Мөн бидэнтэй бусад нь булаацалдаад байгаа ч юм шиг. Хөрш Казах, Киргиз, Турк бидний дунд нэг ийм зүйл гараад байна. Бид тэнд угсаа гарвалиа үнэн зөвөөр ойлгуулахын тулд одоо юу хийх ёстой юм бэ?

-Дэлхий нээлттэй болсон. Туркийн, Казахын, Хятадын түүхэн кино ТВ-ээр гараад байгааг та харж байгаа биз дээ. Юань улсын тухай хятадууд маш олон кино хийж байгаа. Казахстан зүүн гарын хаант улсын тухай маш олон кино хийх олсон. Манай жүжигчид тэнд очиж тоглодог. Манай түүхийн эсрэг зохиогдсон түүхэн гэгдэх кинонд бид өөрсдөө очиж тоглоод байгаа юм. "Хувилай хаан" гээд киног АНУ-ын найруулагч Хятадад уран сайхны кино хийсэн. Түүнд хятад жүжигчидтэй хамт манай нэг жүжигчин Аригбөхийн дүрд тоглосон. Монгол хүний хувьд “...уучлаарай, манай түүхийн эсрэг зохиогдсон кино байна, би тоглохгүй...” гэж хэлж болно шүү дээ. Гэтэл тийм юм байхгүй. Уран сайхны кино ч гэсэн түүхийн гол шугамаас хазайж болохгүй л дээ. Гэтэл тийм зүйлд өөрсдөө оролцдог.

-Түүх, өв соёлын талаар бид одоогоор дархлаагүй болсон байна. Үндэстний өв соёлыг хадгалж чадахгүй хэмжээнд хүрсэн явдал хаанаас эхтэй юм бол та юу гэж үзэж байна?

-Шинжлэх ухаан, соёлын талаар төрөөс баримтлах бодлого суларсан байна. "Мандухай цэцэн хатан" гэдэг кино 1990-ээд онд гарч, монголчууд яаж хүлээж авч байлаа. Тэр 1990-ээд оны босгон дээр манай агуу түүхчид амьд сэрүүн байсан. Кино зохиолыг аугаа түүхч Ш.Нацагдорж гуай бичсэн. Кинонд зөвлөгөө өгсөн манай ахмад багш нар, алдартай түүхч, археологич нар бүгд амьд сэрүүн байлаа. Тийм учраас "Мандухай цэцэн хатан" киноны эдийн соёл үнэнд их ойрхон болсон учраас их үнэмшилтэй болж байгаа юм. Үнэмшилтэйгээс гадна үнэн түүх болж байгаа юм. Түүхэн кино өнөөдөр бас хийж байгаа. Гэхдээ түүхийн үнэн гол шугамыг мушгин гуйвуулах явдал гарч байгаа харагддаг. Хэдэн жилийн өмнө бага хаадын тухай цуврал кино телевизээр гарсан даа. Дундад зууны бага хаадын хямралын үе, зөрчлийг дүрслэн үзүүлэх гэж оролдсон байгаа юм. Гэхдээ тэнд байсан төрт ёс хувцас хэрэгслийн тухай ямар ч ойлголтгүй, огт мэдлэггүй болох нь тэр киноноос харагдсан. Одоо тэр киноны үйл явдлыг эргэн санахад зүгээр л боловсролгүй хоёр хүн гадаа гудамжинд хоорондоо гахай, нохой гээд хэрэлдэж байгаа байдлаар харуулсан байх жишээтэй. Уучлаарай, тийм биш л байхгүй юу. Монголын дарлалын үе гэж оросууд бичдэг байсан цаг бий. Харин түүнийгээ болиод, одоо Алтан ордны улсын үе гэж бичдэг болсон байна. Оросуудыг дарлаж байсан түүх Монголд байхгүй. Оросын газар нутаг дээр Алтан ордны улсын төр байсан учраас оросууд өнөөдөр хүчтэй байгаа. Путин үүнийгээ хүлээн зөвшөөрсөн байна билээ. Гэхдээ орос үндэстэн монгол үндэстэн болж байгаа юм биш. Харин Алтан ордон улсын төрт ёсны уламжлалыг авсан гэдгээ тэд хүлээн зөвшөөрч байгаа хэрэг.

-Орос, Монголын түүх, нэр төрд халдаж байгаа явдал бол энэ биш шүү дээ. Тийм ээ?

-Оросын хаант төрийн уламжлал, Монголын хаант төрийн уламжлалын талаар 17 дугаар зуунд Оросын Карамзин гэдэг түүхч маш тодорхой бичсэн. Оросууд өнөөдрийг хүртэл түүнийг бүрэн хэмжээгээр хэвлээгүй. Монголыг магтан дуулсан зүйлийг гаргаж болохгүй гэдэгтэй холбоотой. Гумлевыг дарж, нухаж яаж балайрч байв. Гэхдээ Гумлев Оросын төрийн хүн учраас Оросынхоо тухай маш сайн зүйл их бичсэн. Монголын тухай Монголын төрийн тухай олон сайн зүйл бичсэн байдаг. Монголын түүхийн сайн баримт нотолгоог дарахын тулд түүнийг дарсан байхгүй юу. Рашид ад-Дины судрын чуулган, Арабын түүхчдийн бичсэн Монголын түүх байна.

-Энэ бүхэн саяхан л бидэнд нээлттэй боллоо шүү дээ. Оросуудын судалж гаргаж ирсэн зүйлээс зөрүүтэй баримт материал тэнд олон байх уу?

-Байлгүй яах вэ дээ. Тэр түүхийг оросууд маш сайн мэднэ. Гэхдээ өөрсдөө орчуулаад, олон нийтийн хүртээл болгоогүй. ОХУ-ын Буриадын түүхч Мункуөв, “Чингис хааны Чаньчун Бумбатай уулзсан аян замын тэмдэглэл”-ийг орчуулсан. Уг тэмдэглэлд, Чингис хаан “манай Шаньюйгийн улсаас миний улсыг хүртэл ийм их улс бий болсонгүй. Энэ улсыг яавал мөнх байлгах вэ” гэж Чаньчун Бумбаас асууж байгаа юм. Чаньчун Бумбын хариулт нь “Би мөнх ёсны тухай огт мэдэхгүй. Гэхдээ улс мөнх байхын гол үндэс нь ард иргэд нь дайнгүй амар амгалан, мөнх хүчтэй байна” гэж Чаньчун Бумба хариулсан байдаг. Түүнийг оросууд ямар болгосон бэ гэхээр, “Чингис хаан “би яаж мөнх амьдрах вэ” гэж асуужээ хэмээн түүхийн үнэнийг хувь хүн дээр авч ирж гуйвуулсан байх жишээтэй. Манай нэрт түүхч Н.Ишжамц гуай 1950-иад онд түүнийг орчуулахдаа зөв орчуулсан байгаа. Дараа нь Ганбаатар гэдэг хоёр түүхч түүнийг дахин орчуулсан. Түүн дээр яг зөв орчуулга нь гарсан гэх мэт бидний түүхэн эх сурвалж гуйвсан явдал бол бий.

           ХҮННҮГИЙН ТӨРТ УЛС ЧИНЬ ФЕОДАЛЫН УЛС ШҮҮ ДЭЭ  

-Бидний түүхийг өнгөрсөн 20 дугаар зуунд хэн ингэж буруу, зөрүү бичиж, түүнийг бид яагаад унших, итгэх болсон юм бол?

-Монголчуудын дундад зууны түүхийн эх сурвалж "Монголын нууц товчоо" гэж байна. Бид ингээд нэрлээд заншил болгосон болохоос биш, хэрэг дээрээ энэ чинь “Алтан дэвтэр” хэмээх алдартай түүх. Нууц товчоо маань хятадаар бол цаад утга нь “Юань улсын товч түүх /Юань ши чибо/. Орос хэл дээр “Сокровенное сказание” гэдэг үгийг “Монголын нууц товчоо” хэмээн орчуулсан. Дээрх орос үгэнд монголын гэдэг үг байна уу, нууц гэдэг үг байна уу, ингээд "Монголын нууц товчоо" гэдэг зохиомол нэр гаргаж ирсэн байгаа биз дээ. Ц.Дамдинсүрэн гуай 1944 онд тэр нэрээр нь орчин цагийн монгол хэлэнд тохируулаад гаргасан. Түүнээс биш хуучнаараа манай түүхэнд байж л байсан зүйл шүү дээ. Ленинградын номын санд Монголын түүхч Цэнд гүнгийн худам монголоор бичсэн гар бичмэл нь байна \Манай Үндэсний Төв номын санд микрофиш хальсаар шилжүүлж авсан/. Бид түүхээ сайн үзэж лавлахгүй бол түүхээ өөрсдөө мэдэхгүйгээсээ болоод гуйвуулсан явдал байна. Монгол түүхийн эх сурвалжууд “Алтан дэвтэр”, “Шар тууж”, “Эрдэнийн эрх”, “Болор толь”, “Хөх дэвтэр”, “Гангын урсгал” гэх мэт уламжлалт сайхан нэртэй 30 ботийг манай ахмад түүхчид нэгтгээд гаргасан байгаа. Түүхийн эх сурвалжид өнгөрсөн үеийн өвгөн мэргэдүүд “монголын, нууц” мууц” гэж нэрлээгүй байгаа биз дээ. Персийн эртний түүхч Рашид ад-Дин “Судрын чуулган” зохиолыг бичихэд монгол хааны өгсөн үүргийн дагуу Болд Чинсан тэргүүтэй монгол түүхчид тусалсан. Мөн энэхүү түүхийг бичихдээ, “... Монголын Алтан дэвтрийг иш болгов...” гэж Рашид ад-Дин бичсэн байдаг. Алтан дэвтэр гэдэг нь бидний одоо нэрлээд байгаа “Монголын нууц товчоо” байхгүй юу.

-Ийм түүхийн тодорхой бичмэл эх сурвалж байхад түүхийн үнэн бодит зүйлд бид яагаад эзэн болж чадахгүй байна вэ. Энэ нь юутай холбоотой юм бэ?

-Монгол улсын тусгаар тогтнол зуун жилийн өмнө Хятадын нөлөөнд байх уу, Оросын нөлөөнд байх уу гэж яригдаж байжээ. Тэр үед хэн нэг нь дангаар нь өөрийнхөө нөлөөнд авч чадаагүй тул арга буюу үлдээсэн байна. Энэ бол бидэнд үүлэн чөлөөний нар болсон. Гэхдээ бид Оросын төр, шинжлэх ухааны нөлөөнд байсан. Тийм учраас өөрсдийнхөө түүхийг “хуучин, феодалын түүх” гэх нэр хоч зүүгээд судлахгүй, нэг хэсэг хугацаанд завсарлаж орхигдуулсан шүү. Эрдэм оюуны судалгааг тасалснаар Оросын дэг сургуулиар бэлтгэгдсэн шинэ үе гарч ирсэн байна. Тэдний чинь үр хөврөл бид шүү дээ. Миний багш нар, Ц.Дамдинсүрэн нар тэр дэг сургуулиар явсан юм байгаа биз дээ. Гэхдээ тэднийгээ “би муу” гэж хэлэхгүй. Тэд төрийн даалгавраар энэ ажлыг хийсэн. Одоо бид энэ үеийн түүхийг эргүүлж үзээд, манай багш нар юун дээр алдсан юм бэ, тэдний гаргасан алдааг залруулах хэрэгтэй. Ийм боломж цаг хугацаа бидэнд байна. Багш нар маань яагаад гэдэг асуултыг байнга тавьж байгаарай гэж зааж сургасан байх юм. Хичээл зааж байхдаа “Марксизмын онол манай түүхэнд таардаггүй юм шүү” гэж хэлж ойлгуулсан. Хүн төрөлхтөн хүй нэгдлийн, боолын, феодалын, капитализмын нийгэм дамжих ёстой. Гэтэл манайд боолын нийгэм байдаггүй.

Марксизмын онолоор Феодалын нийгэм манай эриний 5 дугаар зуунд бий болсон байхад, манайд НТӨ /МЭӨ/ 4 дүгээр зуунд түүнээс мянган жилийн өмнө болоод өнгөрсөн байжээ. Хүннүгийн төрт улс чинь Феодалын улс шүү дээ. Тийм учраас тэднийг би маш их ухаан гаргасан гэж үздэг. Марксизмын онолоор түүхээ бичихгүй бол хоолгүй болно шүү дээ. Тэр онолоор бичих гэхээр түүхээ худлаа бичих болно. Тэгэхээр үнэнд, онолд ойртуулж, “феодалын түрүү үе” гэж хаана ч байхгүй нэр томьёо бий болгосон. Энэ бол марксизмаас өмнө манайд феодалын улс байсан гэж хэлж өгсөн ухаан байгаа биз дээ. Өвгөдийнхөө энэ мэт ухааныг хүндэлдэг. Түүхэн эх сурвалжид анхааралтай хандаарай, оросуудад буруу орчуулсан юм бий шүү гэж хэлж байсан. Багш нар маань ингэж хэлсэн болохоор Чаньчун Бумбын тэмдэглэлийг буруу орчуулсныг би анзаарч байсан. Академич Д.Дорж, Н.Сэр-Оджав, Д.Наваан багш нар ярьж байгаад түүхийн ангиас монгол суурьтай археологич бэлтгэнэ гээд 1980-аад онд бидний 3 нөхрийг сонгон авч байсан. Ийм болохоор Монголд бэлтгэсэн тэр археологичдын нэг би байгаа юм. Археологич болгохын тулд биднийг “пионерын удирдагчийн”, “архивын”, дадлага, сангийн аж ахуйд явах ажлаас хүртэл чөлөөлж байсан. Энэ бүхэн бол тэдний ухаан даа.

-Археологийн олдвор, бичгийн эх сурвалж дээр түшиглэж Хүннү бол бидний өвөг дээдэс гэж та яриад байна. Бас олж онож орж чадвал манай улсын нутаг дэвсгэрээс тэдний үлдээсэн ул мөр, элдэв олдвор олдох магадлал өндөр байна шүү...

-Хэлээд юу гэх вэ. Манай түүхийн үндсэн эх сурвалж нь газрын хөрсөн дор байгаа юм. Гол мод-1 дээр би ажилласан, Гол мод-2-ыг нээгдсэнээс хойш тэнд 24 жил ажиллаж байгаа. Тэнд 470 гаруй булш мэдэгдээд байгаа. Гэтэл бид 24 жил тасралтгүй ажиллахад, зөвхөн 4 булшийн малтлага дээр нь ажиллалаа. Та намайг ямар удаан ажилладаг юм бэ гэж хэлж магадгүй. Уучлаарай. Бидэнд санхүүгийн дэмжлэг байхгүй тул зарим жилд би 7 хоног ажилладаг байхгүй юу. Нэгдүгээр булшийг 10 жил малтлаа. Мөнгө хайна, засгаас, хувь хүнээс ч гуйна. Ингэж бид бадар барьж, мэлхийний хурдаар урагшилж түүх судалж байгаа. Манай хөршүүд мөнгөтэй учраас пуужингийн хурдаар явдаг гэж хэлж болно. Харин 1990-ээд оноос Монгол Улс нээлттэй болсон тул Монголын түүхийг сонирхдог гадаадын хүмүүс санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэх болсон явдал бий.

-Археологийн олдвор түүхийн баримт нотолгоо болж байгаа тухай таны ярианд гарлаа. Газар нутгийн оноосон нэр, устай археологи холбогдох уу?

-Холбогдоно. Манайд түүхэн газар зүй, нэр томьёоны судалгаа бага байгаа юм. Гол мод нэртэй газар бүр, бүгд Хүннүгийн булш байна. Бурхан толгой, Хориг гэдэг нэртэй газруудад Монголын язгууртны булш байна. Эрдэнэт, Таван толгой, Цайрт, Төмөрт нэртэй газруудаас байгалийн баялаг олдсон байгаа биз дээ. “Монголчууд”, “нүүдэлчид бүдүүлэг” гэж хэлдэг судлаачидтай ясаа цайтал үздэг. Бид бусад хүн төрөлхтний нэгэн адил 4, 5 мянган жилийн өмнө алт, мөнгө, цайр, зэс, өнгөт төмөрлөгийг олборлоод, гоёл, чимэглэл, байлдааны сум хэрэгсэл болгоод хэрэглэсэн байдаг. Түүний ул мөр өнөөдрийн Монголын нутаг дэвсгэрээс олдож байгаа. Монголоос олдсон зэвсгийн хүрэл олдворын хүрлийн бүтцийг Шинжлэх ухааны академийн химийн хүрээлэнгийн доктор Бурмаа, физикийн хүрээлэнгийн хатуу биетийн мэргэжилтэн Доржханд гуай нартай хамтран судалж, орон нутагтаа боловсруулсан төмөрлөг эдлэлүүд болохыг нотлон, дүгнэлт гаргасан.

ОХУ, БНХАУ өөрсдийнхөө нутгаас олдсон хүрэл эдлэлүүддээ анализ хийгээд бүтцийг нь гаргасан байдаг. Тэдний олдворын хүрлийн бүтцээс Монголоос олдсон олдворын хүрлийн бүтэц өөр өөр гарсан юм. Монгол эрдэмтдийн олдворын хүрлийн бүтцийн судалгааг 1990-ээд оны эхээр АНУ-д илүү нарийвчлалтай лабораторид давхар судлуулах боломж надад олдсон юм. Манай мэргэжилтнүүдийн хийсэн судалгаа тэнд батлагдсан. Хамтарч ажиллаж байсан эрдэмтэд, лабораторийнхон “танайх ийм нарийн багаж хэрэгсэлтэй юм уу“ гэж асууж байсан. Америктай нэг түвшинд судалгаа хийсэн өөрийнхөө эрдэмтдээр тэгэхэд би үнэхээр их бахархаж байсан.

Хэрэв бидний өвөг дээдэс энэ зэвсэг хэрэгсэл, эдлэлийг гаднаас очиж булааж дээрэмдэж авдаг байсан бол дээрх хоёр оны олдворын хүрлийн бүтцийн судалгаатай адилхан гарах ёстой биз дээ. Тэгвэл тийм юм алга. Бидний өвөг дээдэс гоёл, чимэглэл, сум хэрэгслийг өөрсдөө хүдэр олборлоод хийдэг, хүрлийн соёлтой байсныг гэрчилж байгаа хэрэг. Энэ талаар би тухайн үед бие даасан бүтээл болгон гаргаж байсан. Миний 1997 онд хамгаалсан эрдмийн ажлын гол сэдэв Монголын хүрэл, төмрийн эрин үед бид бие даасан хүрлийн орд, олдвортой байсан гэдэг бүтээл бий. Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын нутаг Эгийн голын сав нутгаас 1992, 1994 онд дөрвөлжин булшин /Хүрлийн үе/-аас хоёр хүрэл дуулга олсон. Түүний зэсийн найрлагыг судлахад Эрдэнэтийн зэсээр хийсэн нь тодорхой болсон. Түүнийг би хэлээд байгаа юм биш шүү дээ. Бүтцийн найрлага, химийн бүтцийг судалсан Бурмаа доктор, Доржханд доктор нарын судалгааны дүнг оросууд хараад Эрдэнэтийн зэс гэж хэлсэн юм. Говийн бүсийн хүрлийн гол цөм нь Оюу толгой. Тэндээс хүрэл хайлж байсан зуух, зэсийн хайлш олдлоо. Бид чинь өөрсдөө юмаа хийж чаддаг байсан агуу түүхтэй улс.

 МОНГОЛД ТӨРТ ЁС ҮҮССЭН ОЙГ 3500-3700 ЖИЛ БОЛГОХ БОЛОМЖТОЙ 

-Энэ бол эзэнт гүрэн байсны ул мөр гэсэн үг үү?

-Хүннүгийн бүх л үеийн булшнаас эртний Хятад, Персийн, Грекийн, Ромын эд өлгийн зүйл олддог. Тэр чинь эдийн засаг, улс төрийн харилцаатай байсны баталгаа. Ноён уулын булшнаас эртний Грекийн бурхдын мөнгөн дүрс, Персийн хивс, Гол мод-2-оос эртний Ромын шилэн аяганууд гарлаа. Ромтой харилцаж байсны баталгаа энэ байж л байна. Монгол Улсад Унгар улсаа төлөөлөн сууж байгаа Элчин сайд Борбала Обрушанский бол Хүннүгийн түүх судалдаг Монголч эрдэмтэн. Унгарт байгаа латин бичгийн сурвалжуудыг тайлж уншиж байгаа. Түүний гаргасан түүхэн эх сурвалжийн мэдээгээр бол, Хүннү нар баруун Ромын эзэнт гүрэнтэй Германы хойд нутгаар Ромыг дайрч гардаг дайснуудаас хамгаалахын тулд нэг цэргийг 60 алтан зоосоор гэрээлж, гэрээт цэрэгтэй байсан баримт гарсан байна.

-Оросын монголч эрдэмтэд өвөг дээдсийн талаарх үнэнийг бичихээс зайлсхийж байсан талаар таны ярианд гарлаа. Одоо бидний болон өвөг дээдсийн талаар гадаадын монголч эрдэмтэд юу ярьж, хэлж, бичдэг юм бэ?

-Орост Николай Крадин гэж түүхч, археологич байна. Сүүлийн үед тэр хүн Хүннүгийн эзэнт гүрэн, Монголын эзэнт гүрэн гэж ном хийсэн. Энэ бол биднийг анх удаа хүлээн зөвшөөрч байгаа нэг хэлбэр. Урьд нь Хүннүгийн үе бол төр биш, тэр бол аймгийн холбоо гэж бичиж байсан л даа. Бид бол төртэй, тэр байтугай Монголд төрт ёс үүссэн түүхэн ойг 3500-3700 жил болгох боломжтой. Бидний тэмдэглэдэг Хүннү улс байгуулагдсан 2232 жил бол Модун шаньюй хаан ширээнд суусан НТӨ/МЭӨ/ 209 оныг хэлээд байгаа юм. Түмэн шаньюй гэж түүний өмнө байгаа, Түмэн шаньюйгаас өмнө 4 шаньюй байгаа. Яагаад энэ хүмүүсийн түүхийг бид одоо ярихгүй байна вэ? Тэгэхээр одоо бид төрт улсын түүхийг дахиад 500 жилээр урагшлуулах бололцоотой.

-Төрт ёсны цаг тооллыг урагшлуулж чадах нь нэр төрийн хэрэг биз дээ?

-Боломжтойгоос гадна, түүхэн сурвалжийн мэдээ, археологийн олдвор байна. Миний яриад байгаа 3500 жил гэдэг бол зохиомол зүйл биш. Буган чулуун хөшөөт, хиргисүүрийн соёл, Хүннүгээс даруй 1500 жилийн өмнө Монгол нутагт оршин байсан төрт улсынх. Эртний Хятадын нутаг дээр байсан Жоу улс “...умардын буга, цагаан чоно сүлдтэй улстай байлдаж, тэдний 4 цагаан буга, 4 цагаан чоныг олзлов“ гээд бичсэн байна. Тэр бол сайн баримт. Буган чулуу хөшөө, хиргисүүрийн соёл гээд сүүлийн үеийн судалгаанууд бий. Түүнийг бүх нийтийн хүртээл болгох нь чухал. Нэгэн цагт Монгол улсад Төрт улс, төрт ёсны 2232 жил биш, 3500 жилийн ой тэмдэглэнэ гээд зогсож байж болно.

-Монголчуудын өвөг дээдсийн талаар гаднынхны бичсэн эх сурвалжийн мэдээг одоогийн бид олж уншиж чадаж байна уу?

-Түүхчид бол олж уншиж байгаа. Харин энгийн иргэдийн хувьд хүндрэлтэй. Ер нь бол дундад зууны судалгаа арвин байдаг. Түүнээс биш, хүрэл төмрийн үеийн судалгаа бол ховорд тооцогдоно. Сүүлийн үед манай судалгаа эрчимжиж, даян дэлхийн сонорт хүрч байгаа юм бий. Бидний 2019 онд олдог хос мөнгөн лууг дэлхийн 10 шилдэг нээлтийн нэг гэж зарлалаа. Энэ бол бага үнэлгээ биш л дээ. Археологийн шилдэг бүтээлийг хэлэлцэж тодруулдаг олон улсын сэтгүүл байна. Тэнд мундаг судлаачдын санал асуулгаар шилдгийг тодруулдаг. Тэр шалгуураар орж дээрх үнэлгээг авсан байгаа юм. Бид л ковид гээд тоогоогүй болохоос. Ийм юм болсон шүү.

Манайхан ихэнхдээ лууг хятад юм гэж ойлгодог. Түүнийг залруулах ёстой. Монголчууд оюун санаандаа бий болгосон домгийн /тэнгэрийн/ амьтан бол луу. Тэр оюун санаандаа бий болгосон домгийн амьтныг Хүннү нар алт, мөнгөөр тайган нохойны хэлбэртэй, далавчтай, эвэртэй маш уран гоёор лууг дүрсэлж урлажээ. Монголын их хаад хожим төрт ёсны бэлгэдэл болгож тэр лууг ашигласан байна. Хятадад лууг аваачиж нутагшуулсан хүн бол Юань улсын хаан Хубилай, түүний үр сад. Жишээ нь 5 хумстай лууг хятад, 3 хумстай бол монголынх гэдэг, тэр бол үгүй байхгүй юу. Таван хумстай бол хаан хүний бэлгэдэл, 3 хумстай нь ван, гүнг илэрхийлдэг. Тэгээд 2 хумстай бол цэргийн жанжных ч байдаг юм уу.

-Тэгвэл одоогоор бол лууны хумсыг цэргийн цолтой дүйцүүлж үзэж болох уу?

-Хүннүгийн хаад язгууртны булшнаас нэг эвэртэй луу гардаг. Энэ бол тэнгэр язгууртай цорын ганц гэсэн хаан хүний бэлгэдэл. Чинээлэг хүний булшнаас хос эвэртэй луу гардаг.

-Таны яриад байгаа Гол мод-2-ын малтлага ямар өртгөөр, ямар хэмжээний ажил болсон юм бэ?

-Монгол Улсын 5 дахь Ерөнхийлөгч Х.Баттулга УИХ-ын гишүүн байхдаа энэ малтлагыг санхүүжүүлсэн юм. Тийм учраас үндэсний хөрөнгө оруулалтаар хийсэн гэж үзэж болно. Урт нь 86 метр, өргөн нь 45 метр, гүн нь 21 метр газар шорооны ажлыг 100 гаруй хүн 5 сар гаруй хугацаанд өдөр шөнөгүй ажилласан. Булш тоногдсон байсан.

-Хэзээ тэгээд тоночихдог хэрэг вэ?

-Тэр үедээ өшөө хорслоо “...ясыг нь гаргаж хаядаг” эд юманд нь шунаж ухдаг тийм цаг үе байжээ.

-Тэр үедээ юм уу. Та нарыг очихоос өмнө тоночихсон юм байх гэж бодлоо...

-Одоо ч ийм юм бий. Тэр талаар ярихаар миний даралт өсдөг, энэ талаар ярих хэрэггүй. Манайханд археологийн олдворын талаар ташаа ойлголттой байдаг. Археологичдыг геологичтой хольдог. Бүр хөөдөг гээч. Харин миний ажилладаг нутагт  Гол мод-2-ынхон бол тэгдэггүй. Малчдыг энэ ажилд татан оролцуулдаг учраас тэд мэдээлэлтэй.

Монгол улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн санаачилсан “Монголын баялаг 330” телевизийн хөтөлбөрөөр өв соёлыг олон нийтэд хүргэж байгааг мэргэжилтний хувьд дэмждэг. Цаашдаа улам сайжирна биз дээ. Энэ бол урьд нь байгаагүй шинэ зүйл шүү.