Нэг сумын нэг голоос төрсөн гурван аваргад зориулж хөшөө босгожээ
ОРОН НУТГИЙН МЭДЭЭ | ХӨВСГӨЛХөвсгөл аймагт түүх дурсгалын болон алдартнуудын хөшөө олон бий. Тэдгээр хөшөө дурсгалуудаас та бүхэнд танилцуулж байна
Нисэх оролдлого хийсэн анхны Монгол
Шүхэрч Гэлэнхүүгийн хөшөө
Сайн ноён хан аймгийн Далай Чойнхор вангийн хошууны ядуу ард Хайнзангийнд нэгэн хүү мэндэлжээ. Хар багаасаа ой ухаан гоц сэргэлэн, цовоо шалмаг, ажилч хичээнгүй тэр хүү үлгэр домог сонсон сэтгэлийнхээ дуудлагаар “үүлтэй тэнгэрээс доогуур, үзүүртэй модноос дээгүүр” жигүүрт хурдан хөлгөөр дүүлэх мөрөөдөлд хөтлөгджээ.1913 онд нисэх оролдлого
хийсэн Х.Гэлэнхүүгийн хөшөө өдгөө
Хөвсгөл аймгийн Мөрөн сумын нисэх онгоцны буудалд бий. Тэрбээр хийдэд шавилан суусан боловч, аливааг танин мэдэх, зохион бүтээх
хүсэлдээ хөтлөгдөн ном, судраас хөндийрсөн гэдэг. Удалгүй дархны урлал хийн амь
зуух болсон нь зохион бүтээх хүслийг нь нэмж, үсэрдэг буу хийж туршсан байна. Түүгээр барахгүй нисэх хүсэлд автаж, шувуу
ажигласаар, эцэст нь бүргэдийн өд, үхрийн шир зөөллөн элдэж далавч хийн, 20
метр өндөр Дүнтэрийн цохионоос үсэрсэн аж. Нисэх оролдлого нь амжилтгүй болбол
зөөлөвч хийх зорилгоор хясааны бэлд 600 орчим хонь бэлчээж, буусан бөгөөд хожим
“Нисэж болмоор юм. Толгой хүнддэх бололтой” гэж дурссан тухай нутгийн хөгшчүүл
ярьдаг. Тэрбээр “Зөвхөн тэнгэрийн амьтан нисэх ёстой” гэсэн шашны номлолыг
зөрчсөн тул нүглээ наманчлахаар өөртөө суварга босгосон байдаг нь эдүгээ Жаргалант
сумын төвөөс холгүй байдаг ажээ.
Алунгоо хатны хөшөө
Хөвсгөл аймгийн
Чандмань-Өндөр сумын нутагт 1992
онд Алунгоо хатанд зориулж 3 метр өндөр хөшөөг Аригийн голын өмнө
этгээдийн Тарагны овоо гэдэг бяцхан өндөрлөг дээр босгожээ. Хөшөөний эх
загварыг зураач, барималч Ц.Цэдэн-Иш зохиож, өөрөө урлажээ. Хөшөө сумын төвөөс
12 км зайд байрладаг ажээ."Монголын нууц товчоо"-нд бичсэнээр Алунгоо
бол Чингисийн алтан ургийнхны дээд эмэг эх буюу монгол аймгийн захирагч байсан
Добу мэргэний гэргий юм. Алунгоо нь нүүр махлаг
өргөн, шүд тэгш цагаан, нүд уужим, хамар өчүүхэн өндөр, үс хийгээд бие гоо
үзэсгэлэнт, дуу яруу, бие нарийн, тэгш шулуун, биелэг чанар бүрдсэн хэмээн их
түүхч хамба Ишбалжир бичиж үлдээжээ. Чандмань-Өндөр сумын нутгаар дамнан урсдаг
Аригийн гол бол Алунгоо хатны уугуул нутаг ус гэж манай түүхч эрдэмтэд
үздэг. Энэ нутагт Алунгоо хатантай холбоотой хууч яриа, гол усны домог цөөнгүй
байдаг.
ХХ зууны Монголын сэхээтнүүдийн нэг, орчин цагийн шинжлэх ухааны анхны боловсон
хүчин болох Мэргэн гүн Гомбожавын хөшөө
түүний төрсөн нутаг болох Хөвсгөл
аймгийн Рашаант суманд бий. Гомбожав
нь 1906 онд Сайн ноён хан аймгийн Мэргэн засгийн хошууны Агьт хэмээх газар
мэндэлж, 36 наслахдаа засаг ноёноос оюутан, эрдэм шинжилгээний ажилтан, аспирант,
судлаач эрдэмтэн хүртэл ажиллаж, эцэст нь Их хэлмэгдүүлэлтэд өртөн, 1940 онд
тухайн үеийн ЗСБНХУ-ын Зүүн хойт лагерьт нас баржээ. Тэрбээр тухайн үедээ
гадаадын сургуульд хамгийн олон удаа суралцсан нэгэн байсан бөгөөд судалгааны
өгүүлэл, шүүмж бичиж, орчуулга хийж, Монголын түүхийн сурвалжийн судалгаа хийж
байжээ. Түүгээр зогсохгүй дэлхийн монголч эрдэмтэдтэй багш шавийн харилцаа
тогтоож, өрнө дахинд монгол судлалын эхийг тавилцаж, судалгааны ажил хийж
байсан Монголын анхны эрдэмтэн судлаач юм. Тухайн үеийн Монголдоо боловсролтойд
тооцогдож байсан хүмүүсийн дотор хамгийн олон буюу манж, хятад, төвд бичигтэй, орос, герман, англи, франц хэл судалсан эрдэмтэн байжээ.
Гурван аваргын хөшөө
Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Үүр сумын Уялган гол хүчтэнүүдийн өлгий нутаг юм. Тус нутгаас төрсөн гурван аваргын хөшөө Мөрөн суманд бий. Монгол Улсын аварга Д.Дамдин, Ж.Цэвээнравдан, Ч.Бээжин нар нэг голоос төрсөн алдартай бөхчүүд юм. Гурван аваргын хөшөөг хоймор нутгаас олон хүчтэн төрөхийг бэлгэдэн Мөрөн сумын бөхийн өргөөний өмнө сүндэрлүүлжээ.
"Монгол бөхийн босоо
цагаан хийморь өрх бүрийг ивээж өнөд мөнх дэлгэрэх болтугай" гэсэн бичвэр
бүхий дөлгөөн амгалан төрхтэй, бат суурьтай зогсон дэвэх шударга, холч ухаан
төгөлдөрийг бэлгэдсэн монгол бөх хүүхдийн хөшөө Хөвсгөл аймгийн Алаг-Эрдэнэ суманд бий. Тус хөшөөг Алаг-Эрдэнэ сумын 90 жилийн ойг тохиолдуулан
тус сумын сургуулийг 1995 онд төгссөн Б.Пүрэв, Р.Цэцэгмаа, Х.Алтанбагана багштай XX дахь төгсөлтийн хамт олон 2016 онд бүтээжээ.
Жалханз хутагт С.Дамдинбазарын хөшөө
Хөвсгөл аймгийн Мөрөн суманд Жалханз хутагт
С.Дамдинбазарын хүрэл хөшөөг Мөрөн сумын төв цэцэрлэгт хүрээлэнд босгожээ. Тэрээр
ХV жарны хөх модон нохой жил буюу 1874 оны зуны эхэн сарын 29-нд одоогийн
Завхан аймгийн Нөмрөг сумын Алтанбулаг гэдэг газар ард Цэдэнсодномын хүү болон
төрсөн бөгөөд 1877 оны зуны эхэн сард манжийн хаан дээрхийн гэгээнтнээс Жалханз
хутагтын VIII дүр мөн хэмээн Хөвсгөл аймгийн Бүрэнхаан сумын нутагт оршиж байсан
Равданчойнхорлин хийдэд хутагтын сэнтийд залж байжээ. Жалханз хутагт
Дамдинбазар нь 1921 оны үндэсний ардчилсан хувьсгал ялахад тэр үеийн лам ноёдоос
хамгийн идэвхтэй дэмжигч байж аливаа нэг асуудалд цаг үе, орчин, орон зайг нь
мэдэрч хамтран зүтгэгч нараа туйлаас хүндэтгэж, яриа хэлцлийг эрхэм болгодог
улс төрч, нийгмийн зүтгэлтэн байсан тул 1922 онд Монгол Улсын Ерөнхий Сайдаар
томилогдож байжээ.
Уушигийн өврийн Буган хөшөө
Хөвсгөл аймгийн төв Мөрөн хотоос баруун зүгт 18
км зайд Бүрэнтогтох сумын нутаг Улаан Уушиг уулын өвөрт буган хөшөө болон
хиргисүүрийн тахилгын байгууламжийн томоохон цогцолбор орших бөгөөд нэг дор 30
орчим буган хөшөө бий. Эдгээр хөшөө нь хойноосоо урагш цуварсан байрлалтай ба
тэдгээрийн эргэн тойронд битүү болон цагариган хэлбэрийн чулуун дарааст олон
тахилгын байгууламжуудтай. Энэхүү дурсгал нь Евразийн буган чулуун хөшөөт
цогцолбор дурсгалуудын хамгийн олон хөшөөтэй нь бөгөөд хиргисүүр, буган
хөшөөний соёлыг тээгч эртний ард түмний судалгаанд онцгой байр суурийг
эзэлдэг. Эндхийн буган хөшөөд Монгол-Өвөр Байгалийн хэлбэр буюу бугын
загварчилсан дүрст хөшөөний төрөлд хамаарна. Хөшөөдийн хамгийн намхан нь
133 см, хамгийн өндөр нь 375 см хэмжээтэй ба хөшөөдийг цайвар саарал, улаан
хүрэн, хөх саарал өнгийн боржингоор хийжээ. Хөшөөний сийлбэр харилцан адилгүй
хадгалагдсан. Эдгээр хөшөөнүүдийн дотроос хүний нүүр дүрсэлсэн хөшөө хамгийн
онцгой нь юм. Уг хөшөөний нэг нарийн талын дээд хэсэгт хүний нүүр, нүд, хөмсөг,
хамар, ам, чих зэргийг уран нарийн сийлж, чихэнд нь ээмэг зүүснээр дүрсэлжээ.
Хүний нүүрний доод талд хүзүүний зүүлт, түүний доор том жижиг 14 бугыг хөшөөг
эргэн ороосон байдалтайгаар дүрслэхдээ тэдний завсар зайнд нь таван талт
хэлбэртэй бамбай, толь зэргийг багтааж, харин бүсний доод талд 14 бугыг дээшээ
тэнгэр өөд тэмүүлсэн байдалтайгаар сийлжээ. Бүс нь ханан хээ чимэглэлтэй бөгөөд
түүнээс байлдааны зээтүү, чичлүүр хутга, дэгээ, билүү, саадаг зэргийг зүүснээр
сийлсэн байдаг ажээ.
Монголын хамгийн өндөр буган чулуун хөшөө
Хөвсгөл аймгийн
төвөөс 35 км-ын зайд орших Алаг-Эрдэнэ сумын Эрхэл
нуурын баруун талд Улаан толгой уулын бэлд таван ширхэг буган хөшөө, ойр орчим
нь нилээн хэдэн 1-2 м өндөр дөрвөлжин болон дугуй хиргисүүр бий. Энэхүү буган
чулуун хөшөөний хоёр дахь нь 3.84 см өндөр бөгөөд монголын хамгийн өндөр буган
чулуу гэдгээрээ алдартай. Энэхүү буган чулуун хөшөөний дээд талд нар, есөн
ширхэг ташуу бөөрөнхий нүх хонхойлгон цохисон буганы дүрс тод дүрслэгдсэний
дээр ойролцоо орших 4 буган чулуунаасаа хэмжээ, хийц урлалаараа өвөрмөц
онцлогтой юм.
Чингүнжавын тэмцлийн зам нэртэй хөшөө
Хөвсгөл аймгийн Ханх сумаас улсын хил хүртэлх зам дагуу "Б.Чингүнжавын
тэмцлийн зам" нэртэй хөшөөг 2015 онд байгуулжээ. Байгалийн чулуун дээр Б.Чингүнжавын
тэмцлийн замыг зурж сийлсэн бөгөөд
түүний баригдсан Ван толгойн чанх урд байрладаг аж. Манжийн дарлалыг эсэргүүцсэн
үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэвсэгт бослогын гол удирдагчдын нэг бол
Хотгойдын шадар ван Чингүнжав юм. Тэрээр манжийн цэргээс зугатаж Оросын хил
гарах гэж явахдаа Жанхас толгой гэдэг газар баригдсан бөгөөд тэр
толгойг “Ван толгой” гэж нэрийдэх болжээ. Манж нар
Чингүнжавын 80 гарсан эх, 22 настай бүсгүй дүү, охин Цэрэндэжид нарыг
Чингүнжавын хамт барьж Бээжинд аваачин 1757 онд цаазалсан байдаг.
Чингүнжавын Эрхий хурууны хөшөө
Чингүнжавын хөшөө
Г.Цэнд баатрын хөшөө
Хөвсгөл аймгийн Рашаант суманд Монгол Улсын баатар Гомбын Цэнд баатрын хөшөөг 2003 онд барималч Ц.Цэдэн-Ишийн эх
загвараар босгожээ. Хөшөө 4,2 метр өндөр бөгөөд түүнийг зогсож байгаагаар
дээлтэй, суран бүс бүсэлсэн, тэр үеийн бүсгүйчүүдийн адил тайрмал үстэйгээр
бүтээжээ. Рашаант суманд 1932 оны хавар Самбуу дүвчин тэргүүтэй хэсэг хүмүүс
бослого хөдөлгөөн гарган албан байгууллага, сургууль, эмнэлэг, хоршоог галдан
шатааж хүмүүсийг алж байхад Г.Цэнд тэдний эсрэгээр эрэлхэгээр тэмцэн хүмүүсийг
тэдний халдлагаас хамгаалан хүүхэд, хөгшид, эмэгтэйчүүдийг ууланд нуугдуулж байгаад баригдсан байна. Түүнийг Рашаантын хүрээний лам Дорж
тэргүүтэй хүмүүс байцааж, тамлан шатааж
амь насыг нь бүрэлгэсэн бөгөөд түүнд 1974 онд БНМАУ-ын баатар цол нэхэн
олгожээ.
Базарын Ширэндэвийн хөшөө
Монгол Улсын төр,
нийгмийн зүтгэлтэн, Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, Төрийн шагналт, Шинжлэх
ухааны Гавьяат зүтгэлтэн, ШУА-ийн анхны ерөнхийлөгч бөгөөд анхны академич,
доктор, професор, эрдэмтэн, зохиолч Базарын Ширэндэвийн хөшөөг
Мөрөн суманд түүний мэндэлсэний 100
жилийн ойгоор 2012 онд босгожээ.