Монголоо алдаршуулсан олимпийн баатрууд

МОНГОЛЫН МЭДЭЭ | СПОРТ
dusem11@yahoo.com
2018-10-02 14:19:25

Улаанбаатар /МОНЦАМЭ/. Монгол Улсын иргэн олимпийн наадмаас анхлан медаль хүртсэний түүхт 50 жилийн ой энэ оны 10 дугаар сарын 20-нд тохиож байгаа юм. Энэхүү түүхт ойг тохиолдуулан олимпийн медальт тамирчдынхаа ярилцлага, нийтлэлийг цувралаар нийтэлж байна. 


5. 1972 он Мюнхен  Хорлоогийн Баянмөнх


ХХ зууны Монголын харьшгүй хүчит их аварга


“Мюнхен-1972” олимпийн наадмын чөлөөт бөхийн -100 кг-д мөнгөн медальт Хорлоогийн Баянмөнх нь “Минск-1975” ДАШТ-ий алт, 1971, 1974 оны ДАШТ-ий хошой мөнгө, мөн нэг хүрэл медальтай, самбо бөхийн дэлхийн аварга, 1973 оны Ази тивийн аварга, “Тегеран-1974” Азийн наадмын аварга, Үндэсний Их баяр наадмын бөхийн барилдаанд 10 удаа түрүүлсэн. /1968, 1971, 1972, 1973, 1975, 1977, 1979, 1980, 1981, 1987 он/ Хоёр удаа үзүүрлэж, 15 удаа шөвгөрсөн Даяар Дуурсагдах Далай Даян Дархан аварга билээ. Чөлөөт бөхийн Монгол Улсын 14 удаагийн аварга, Монгол Улсын болон хуучин ЗХУ-ын гавьяат мастер, дэлхийд нэрээ мөнхөлсөн алдартай бөх төдийгүй, олон шилдэг тамирчдыг төрүүлсэн дасгалжуулагч, багш хүн билээ.


Хөдөлмөрийн баатар, олимпийн мөнгөн медальт, дэлхийн аварга Хорлоогийн Баянмөнх нь 1944 онд Увс аймгийн Хяргас сумын Хан Хөхий нурууны салбар Хийвийн голд малчин ард Довчингийн отгон хүү болж  төржээ. Түүнийг 10 настай байхад нь эцэг Довчин нь насан өөд болж амьралын хатуу хөтүүд нухлагдан хар бор ажил хийж ихэд тэнхээ суужээ. Тэр 12 наснаасаа сумынхаа бөхийн аманд гарч эхэлсэн бөгөөд 16 насандаа сумын наадамд түрүүлж, Сумын заан цол хүртжээ. Тэр 17 настайдаа 1961 онд Улаанбаатар хотод Багшийн сургуульд ирсэн нь түүний бөх зам нь нээгдсэн байна. 1961 оны намрын нэг өдөр Спортын төв ордонд үндэсний бөхийн барилдаантай гэж дуулаад дөрвөн төгрөгийн тасалбар авч, бөх үзэхээр ирсэн нэг хүнээр заалгаж тус барилдаанд бүртгүүлж улс даяар “Өмсдөг” хэмээн алдаршсан улсын заан Ц.Дамдиндоржийн аманд гарснаас хойш 1800 гаруй наадамд барилдаж 80 гаруй хувьд нь түрүүлж, үзүүрлэсэн байдаг.Тэрбээр 1962 оны Ховд хотын 200 жилийн ойгоор аймгийн начин, 1963 оны наадамд тав давж Монгол Улсын наяин болж бөхийн спорттой эргэлт буцалтгүй бүх амьдралаа холбож, зориулсан хүн. Дархан аварга Х.Баянмөнх 1963 оны наадмаар тавын даваанд улсын арслан Г.Цоодолд амлуулснаас хойш өнөөг хүртэл хэнд ч амлуулж үзээгүй нь гайхамшигтай бөгөөд харьшгүй хүчит монгол бөх гэдгийг нотлон харуулдаг. Х.Баянмөнх аварга 10 удаа түрүүлж, 27 удаа шөвгөрснөөс гадна олон улсын бөхийн таван төрлөөр хичээллэн амжилт гаргаж чадсан дэлхийд алдар нэрээ дуурсгасан домогт бөх билээ.


Энэ олон алдар хүндийн эзэн, Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, олимпийн мөнгөн медальт, дэлхийн аварга Х.Баянмөнх аваргатай ярилцсан чин сэтгэлийн халуун ярилцлагаа толилуулж байна.


-Та Монгол Улсаас олимпийн наадмын медаль хүртсэн тав дахь хүн. Мөн таван олимпийн наадамд дараалан оролцсон монгол бөх. Энэ тухайгаа эргэн дурсана уу?


- Анх 1964 оны Токиогийн олимпийн наадамд оролцохдоо л бид олимпийн хөдөлгөөний тухай анхны ойлголттой болж байлаа. Тухайн үед Сайд нарын зөвлөлийн орлогч дарга Пунцагноров бидэнд яриа хийж, Ю.Цэдэнбал дарга хүлээн авч уулзсан. Тэгэхэд Монгол, Японы харилцаа дайны байдлын үетэй адил шүү. Та бүхэн эх орны нэрийг хамгаалж яв гэж хэлэхэд айхтарсонин эвгүй л байсан. Ингээд хуучин ЗХУ-ын Владивосток хотоос Находка боомтод очиж усан онгоцоор 2 өдөр явж Японы Токио хот хүрсэн. Их далай үзээгүй хүнд хаашаа ч харсан цэнхэр юм болчихоод байж билээ. Би тэмдэглэлийн дэвтэртээ энэ тухай шүлэг бичиж байлаа. Тэгээд олимпийн хотхонд очиход монгол хэлээр хүүхдүүд угтаад “Монголын аваргууд сайн явж ирэв үү” гэхэд их л сайхан санагдсан. Олимпийн тосгонд орлоо, тэнд эмэгтэй цагдаа байдгийг анх удаа харлаа. Энд олон дугуй байсан бөгөөд дугуйг унаад хоолны газар оччихно, тэр дугуйг нэг нь унаад байрандаа ирнэ, нэг нь унаад дэлгүүр хоршоо явчихна. Энэ их сонин санагдсан. Манай зарим нөхөд энд дугуй унаж сурсан. Бид тосгонд дэлхийн олон орны хүмүүстэй анх удаа уулзаж зураг хөргөө авхуулсан нь гайхалтай байлаа. Баг тамирчдаас Монгол Улсынхаа тугийг барьж жагсах хүнийг тэнд томилсон. Тэгээд туг баригчаар хөнгөн атлетикийн багш, цэргийн хурандаа Найдан гэж хүнээр сонгоод  олимпийн нээлтийн ёслолд оролцлоо.


 


Тэгээд бид жагсаад явахад Найдан хөл тавиад жагсахдаа их хурдан явж билээ, бид бараг гүйх шахам л түүний араас жагсаад явсаныг тод санаж байна. Нээлт болох цэнгэлдэх хүртэл 2 км шахам газар их удаан явж очсон юм билээ. Тэгэхэд цэнгэлдэхэд орчихоод байгаагаа ч мэдэлгүй хүмүүс шуугиад учраа мэдэхгүй л явж байж. Тэнгэрт нь жаахан үүл байсныг сарниулаад цэлмэг болгоод таван өнгийн утаатай онгоцоор таван цагираг зураад, тагтаа нисгээд их сайхан нээлт болсон. Хожим нь нь би олимпийн түүхээс уншиж мэдээд өөрийн дурсамж номондоо энэ талаар бичсэн дээ. Тэгээд Токиогийн олимпийн наадамд би нэг ялаад 10 дугаарт байрт орж билээ. Дараа нь 1968 онд Мехикод олимпийн наадам болоход Намын төв хорооны үзэл суртлын хэлтсийн даалгавраар намайг багийн тугчаар томилсон. Би тэр жилийн улсын наадмаар түрүүлж, аварга цол дөнгөж авсан байсан. Ингээд л энэ олимпийн нээлтэнд үндэсний бөхийн зодог шуудаг, нөмрөгтэй тугаа бариад жагсахад, Мексикийн өдөр тутмын сонинд Латин Америк  даяар сүр дуулиантай мэдээг гаргасан байдаг. Сонины эхний нүүрэнд олимпийн бамбарыг асаасан анхны эмэгтэйгийн зураг, мөн миний туг барьсан зургийг тайлбартай нийтэлсэн байдаг. Тэнд Монголын Чингисийн баатар том ширэн гутлаараа Мексикийн нутаг дээр өм цөм гишгэж мөрөө гаргалаа гэж бичсэн юм билээ. Түүнээс хойш 7 хоногийн дараа чөлөөт бөхийн барилдаан эхэлсэн бөгөөд миний хувьд огт бэлтгэл хийж амжаагүй. Учир нь зодог шуудагтай, тугаа бариад зураг авахуулдаг л ажилтай болсон. Даргадаа хэлэхээр чи Монгол Улсаа сурталчилаад яваад бай л гэсэн, бүтэн 7 хоног л энд тэнд зураг даруулж байгаад л тэмцээн эхэлсэн. Мехикогийн 19 дүгээр олимпийн наадамд би шагналт 5 дугаар байр, Ө.Эрдэнэ-Очир зургадугаар байр эзэлж, манай дөрвөн бөх медаль авсан. Ингэж л анх удаа олимпийн наадмаас  монголчууд 4 медаль хүртсэн түүхтэй. Харин дараагийн 20 дугаар олимпийн наадам 1972 онд Баруун Германы Мюнхен хотноо болсон. Энэ олимпод би, баг тамирчдаас ганцаараа мөнгөн медаль хүртсэн. Улмаар Канад улсын Монреал хотноо 1976  онд болсон олимпийн наадамд оролцохдоо мөрөндөө гэмтэл аваад гарцаагүй медаль хүртэх боломжоо алдаж, шагналт тавдугаар байрт шалгарч байлаа. 1980 оны Москвагийн олимпийн наадам бол миний хамгийн сүүлд оролцсон 5 дахь олимп. Ер нь тамирчны хувьд ёслолын шахуу л юм болсон доо. Аз болж би нэг ялсан. Ингээд би 5 олимпийн наадамд оролцохдоо бүгдэд нь ялалт байгуулж, 10-аас дотогш байрт шалгарсандаа бахархаж явдаг. Тэгэхээр энэ сайхан Монгол оронд төрсөн  манай тамирчид бие сэтгэл, хүчээ дайчилбал байгалиас заяасан өндөр амжилт гаргах боломж нээлттэй байна шүү гэж хойч үеийнхэндээ онцлон захиж хэлмээр байна. 


-Мюнхены олимпийн үеэр буун дуу гарсан гэдэг энэ тухай дурсана уу?


-1972 оны Мюнхены олимпийн наадмын үеэр монгол тамирчдын байрласан байрны хажууханд буун дуу гарч, тамирчдыг барьцаалсан явдал болж, бид айж түгшиж л байлаа. Тэгээд нэг бүтэн өдөр шахам олимпийн наадам саатаж байсан түүх бий шүү.


-Таны бөхийн спортод өндөр амжилт гаргасныг үнэлж ФИЛА-гийн нэр хүндтэй шагнал хүртээсэн байдаг?


-Миний олимп, ДАШТ-д 10 жил дараалан медальт болон шагналт байрт шалгарсан амжилтыг үнэлж Дэлхийн бөхийн нэгдсэн холбоо /FILA/-ны 100 жилийн ойгоор дэлхийн 100 шилдэг бөхийг тодруулж, “Дэлхийн бөхийн 100 жилийн од” шагнал гардуулсан юм. Энэ шагналыг олимпийн 3 удаагийн аварга, дэлхийн 7 удаагийн аварга А.Медведев , Карелин зэрэг алдартай бөхчүүд багтсан. Энэ шалгаруулалтанд би 25 дугаарт бичигдсэн. Тухайлбал, 1968 онд Мехикод шагналт 5 дугаар байр, 1969 онд Аргентинд ДАШТ-ий шагналт 6 дугаар байр,1970 онд Канадын Эдмонтоны ДАШТ-ий 4 дүгээр байр /одоогийнхоор хүрэл медаль/, 1971 онд Софигийн ДАШТ-ий мөнгө, 1972 онд Монреалын олимпийн мөнгө, 1973 онд Тегеранд ДАШТ-ий шагналт 4 дүгээр байр, 1974 онд Туркийн Станбулын ДАШТ-ий мөнгөн медаль, 1975 онд Минск хотноо болсон ДАШТ-ээс аваргын алтан медаль, 1976 онд Монреалын олимпийн шагналт 5 дугаар байр, 1977 онд Швейцарийн Лозанн хотноо болсон ДАШТ-ий шагналт 6 дугаар байр эзэлсэн энэ 10 жил дараалан тасралтгүй амжилтыг нь үнэлж “Дэлхийн бөхийн 100 жилийн од” шагналыг өгсөн юм билээ.


-Өнөөдөр Монгол хүн олимпийн их наадмаас анхлан медаль хүртсэний түүхт 50 жилийн ойн өндөрлөгөөс харахад, энэ хугацаанд 25 хүн олимпийн медаль хүртэж, хоёр олимпийн аварга төрсөн байна. Та олимпийн медаль хүртсэн анхдагч буюу тав дахь хүний хувьд сэтгэгдлээ хэлнэ үү?


-Олимп гэдэг бол бүх дэлхийн ард түмний энх тайвны бэлгэ тэмдэг болсон их наадам. Хүн төрөлхтөн бие биенээ ойлгох, хүн бүр адилхан л амьсгаадаж ядардаг юм байна, баярлаад уйлдаг  юм байна, баяр баясгалантай сайхан  амжилтанд хүрдэг юм байна гэдгийг бүх хүнд мэдрүүлж таниулах зорилгоор олимпийн баярыг анх хийсэн байдаг. Тэр үзэл санаа үргэлжилж явсаар өнөөдөр олимпийн наадам нь дөрвөн жилд нэг удаа болдог дэлхий дахины  хамгийн том баяр наадам юм. Улс орнууд ард түмнийхээ бие бялдар, нийгмийнхээ харилцаа. дэлхийн соёлыг эзэмшиж байгаа байдал, авьяас, тэсвэр хатуужил, хурдан гавшгай, овсгоотой, эрдэмлэг байх, тэгээд цаашаа шинжлэх ухааныг спортод хэрхэн нэвтрүүлж байгаа, улс орны эдийн засаг ямар түвшинд байгаа зэрэг их олон үзүүлэлтүүдийг олимпийн наадам л харуулдаг.  Монголын тамирчид олимпийн наадамд олон жил тасралтгүй оролцож, тасралтгүй медаль хүртэж эх орныхоо нэрийг дэлхийд мандуулж  байгаа хамгийн том гавьяатнууд юм шүү. Гайхамшигтай. Энд бол хурал зөвлөгөөн хийгээд шийдвэр гаргаад медаль өгч байгаа юм биш. Дэлхийн бүх улс орон эрх тэгш оролцож, олимп, дэлхийн ямар ч аварга тамирчин, залуу тамирчин гэж огтхон ч ялгалгүйгээр, арын хаалгагүй, спортын нэг л дүрмээр шударгаар өрсөлдөж  байж шилдгүүдээ тодруулдаг гэдгээрээ олимпийн наадам онцгой. Олимпийн наадам энэ дэлхий дээр өнөөг хүртэл гараагүй хамгийн том хөдөлгөөн гэж болно. Олимпийн наадмыг анх 200 гаруй удаа зохиож байгаад 1500 гаруй жил тасарсаны дараа өнөөгийн олимп дахин сэргэсэн түүхтэй. Монголчууд шинэ цагийн олимпийн наадмын 18 дахь наадмаас л эхэлж оролцож, манай 3 сая гаруй хүнээс  25 медальтан төрнө гэдэг Монгол орны байгаль, цаг уур, хоол унд, монгол хүний бие баялдрын онцлогийн гайхамшигтай давуу талыг нотлон  харуулсан хэрэг гэж итгэдэг. Цаашдаа ч олон арван олимпийн медальтнууд манай улсаас төрөх нь тодорхой гэж онцлон хэлсэн юм.


Хорлоогийн Баянмөнх аварга Монгол Улсад анхны хувийн Биеийн тамир спортын болон бөхийн багш дасгалжуулагчийн дээд сургууль байгуулсан төдийгүй бөхийн спортын талаар олон судалгааны бүтээл бичиж эрдмийн зэрэг хамгаалсан эрдэмтэн хүн юм. Тэр Монголын үндэсний бөхийг олон талаас нь шинжлэх ухааны үндэслэлтэй судалж томоохон бүтээл туурвисан судлаач эрдэмтэн. Мөн сурган хүмүүжүүлэх ухааны доктор цолтой. Түүний төрүүлсэн, шинжсэн улсын болоод олон улсын өндөр цолтой олон шавь нарыг нь нэрлэвэл ганц хүнд үнэхээр ахадсан гэмээр дааж чадамгүй их алдар хүндийг тэр нэр төртэй үүрч чадсан эрхэм нэгэн гэдгийг батладаг.


Тэрбээр “Монгол бөхийн барилдааны ов, мэхийн чуулган судар” хэмээх гурван боть номыг бүтээн туурвисан билээ. Энэ бүтээл нь Монголын үндэсний бөхийн хөгжилд болон судалгаанд том хөрөнгө оруулалт болсон юм. “Монгол бөхийн барилдааны ов, мэхийн чуулган судар” хэмээх уг бүтээлийг худалдаанд цөөн хувиар гаргасан бөгөөд 21 аймаг болон сумдын бөхийн дэвжээгээр тарааж өгсөн юм байна. 

Холбоотой мэдээ